ΤΟ ΤΑΤΟΥΑΖ δεν είναι, φυσικά, ελληνική λέξη. Η ρίζα της βρίσκεται στην Πολυνησία, από την λέξη tatau, που σημαίνει σημαδεύω. Στα αρχαία ελληνικά, η λέξη για το τατουάζ ήταν στίγμα― κι είχε, όπως σήμερα, αρνητική χροιά.
Διότι όπως θα δούμε, το τατουάζ ήταν για τους αρχαίους έλληνες όχι σημάδι ομορφιάς και
ιδιαιτερότητας, αλλά υποδούλωσης και εξαθλίωσης.Για τους Έλληνες, το να κάνεις τατουάζ κατά τη διάρκεια του πολέμου ήταν σημάδι ταπείνωσης, δειλίας και ήττας. Μια από τις παλαιότερες χρονολογημένες αποδείξεις μας γι' αυτό προέρχεται από μια μικρή επιτύμβια επιγραφή αφιερωμένη σε έναν άγνωστο κατά τα άλλα άνδρα με το όνομα Πόλλις από τα Μέγαρα, περίπου το 480 π.Χ.:
Μιλάω, εγώ, ο Πόλλις, ο αγαπημένος γιος του Ασώπιχου,
Χωρίς να είμαι δειλός, πέθανα...
στα χέρια των δερματοστικτών.
Αυτή η επιγραφή βρίσκεται πάνω στην αναθηματική ανάγλυφη αναπαράσταση ενός Έλληνα οπλίτη, αρματωμένου με την χαρακτηριστική στρογγυλή ασπίδα του και κρατώντας το δόρυ του. Η εικόνα ταιριάζει με την επιγραφή και προβάλλει ένα σαφές ανδρικό ιδεώδες. Αυτό που συνδέει τη στρατιωτική του θητεία, τον θάνατό του στη μάχη και την έμφυτη γενναιότητά του, καθώς και την αποστροφή του στο τατουάζ.
Το αν αληθεύει όντως το γεγονός ότι ο Πόλλις πέθανε χωρίς να έχει τατουάζ ως αιχμάλωτος πολέμου, δεν είναι τόσο σημαντικό. Για τον οπλίτη -ή μάλλον για την οικογένειά του, που θα είχε παραγγείλει την επιτύμβια στήλη- μόνο ένας δειλός θα δεχόταν το ταπεινωτικό σημάδι του τατουάζ: ένας "αληθινός" Έλληνας θα προτιμούσε να πεθάνει.
Η ταυτότητα των δερματοστικτών του οπλίτη δεν είναι σαφής. Αρχικά, οι μελετητές είχαν υποθέσει ότι επρόκειτο για τους Θράκες, έναν λαό που οι Έλληνες συχνά αποκαλούσαν «αυτοί με τα στίγματα». Ωστόσο, η χρονολόγηση της επιγραφής σε συνδυασμό με περαιτέρω εθνογραφικές πληροφορίες που δίνονται από πηγές όπως ο Ηρόδοτος υποδηλώνουν ότι πιθανότερη εκδοχή θα ήταν οι Πέρσες.
Υπάρχουν στοιχεία που δείχνουν ότι οι Πέρσες έκαναν τατουάζ σε ορισμένους αιχμαλώτους πολέμου. Μετά την ήττα των Ελλήνων στη μάχη των Θερμοπυλών το 480 π.Χ. και τον θάνατο του Λεωνίδα, οι λίγοι, κυρίως Θηβαίοι επιζώντες παραδόθηκαν και οδηγήθηκαν στον Μεγάλο Βασιλιά, Ξέρξη. Ως τιμωρία, ο Ξέρξης εκτέλεσε ορισμένους από αυτούς. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, όσοι έμειναν ζωντανοί έπρεπε να κάνουν τατουάζ με τα διακριτικά του Πέρση βασιλιά.
Ενώ οι Έλληνες απεχθάνονταν τα τατουάζ, αυτό δεν τους εμπόδισε να τα χρησιμοποιούν με παρόμοιο ταπεινωτικό τρόπο. Κατά τη διάρκεια της υποταγής της Σάμου από τους Αθηναίους το 440-439 π.Χ., και οι δύο πλευρές φέρονται να έκαναν τατουάζ στο μέτωπο των αιχμαλώτων τους με τα δικά τους διακριτικά σημάδια. Οι Σάμιοι χρησιμοποιούσαν έναν ιδιαίτερο τύπο πλοίου που ονομαζόταν Σάμαινα, ενώ οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν το σημάδι της κουκουβάγιας.
Το ύφος αυτών των τατουάζ και ο αριθμός των περιπτώσεων που χρησιμοποιήθηκαν, δείχνει ότι χρησιμοποιούνταν βάσει ενός προκαθορισμένου σχεδίου όπως μια σφραγίδα ή ένα σήμα και όχι κάθε φορά με κάτι διαφορετικό. Παρόμοια πρακτική βλέπουμε, σύμφωνα με τον Πλούταρχο, με τους Αθηναίους αιχμαλώτους στις Συρακούσες μετά την αποτυχημένη σικελική εκστρατεία του 415-412 π.Χ. (Νικίας 29.1). Οι αιχμάλωτοι έκαναν τατουάζ με άλογα, το σύμβολο των Συρακούσιων νικητών.
Η θέση των τατουάζ είναι ενδεικτική, καθώς το μέτωπο είναι δύσκολο να κρυφτεί, ενώ οι εικόνες μιμούνται τη σφραγίδα του αντίστοιχου νομίσματος κάθε πόλης. Όπως υποστηρίζει ο Geoffrey Bakewell, η πράξη αυτή δηλώνει ότι οι άνδρες είναι ιδιοκτησία του κράτους και ταυτόχρονα κάτι σαν νόμισμα για αγοραπωλησία.
Τατουάζ και υποδούλωση
Με τον όρο αγοραπωλησία, φυσικά, αναφερόμαστε εδώ στην αγορά των δούλων, και αν υπάρχει μια σταθερή αντίληψη που συνδέεται με το τατουάζ στον ελληνικό πολιτισμό, αυτή είναι η αντίληψη ότι τατουάζ ίσον υποδούλωση.
Δεν έκαναν τατουάζ σε όλους τους υπόδουλους. Το τατουάζ χαρακτήριζε κάποιον ως διαφορετικό, και αυτή η διαφορετικότητα σπάνια ήταν κάτι θετικό. Οι αιχμάλωτοι πολέμου στιγματίζονταν, όπως αναφέρθηκε, για να τονιστεί η προφανής δειλία τους στη μάχη και η αποτυχία τους να αποφύγουν τη σύλληψη.
Σε άλλους υποδουλωμένους έκαναν τατουάζ επειδή δραπέτευαν ή γενικότερα δεν υπάκουαν στους κατακτητές τους. Οι περισσότερες αποδείξεις μας γι' αυτό προέρχονται από την αθηναϊκή κωμωδία, η οποία είναι από μόνη της αποκαλυπτική. Οι Αθηναίοι διασκέδαζαν ιδιαιτέρως παρακολουθώντας σκλάβους να απειλούνται ή και να περιγράφουν τον τιμωρητικό στιγματισμό τους.
Στους Σφήκες, ο σκλαβωμένος Ξανθίας φωνάζει ευχόμενος να είχε ένα καβούκι χελώνας για να τον προστατεύει από τη βελόνα του δουλοκτήτη: "Στιγματίζουν το δέρμα μου μέχρι θανάτου με μια βελόνα".
Στους Βατράχους, ο θεός του Κάτω Κόσμου Πλούτωνας απειλεί να μεταχειριστεί τους ευτελισμένους πολιτικούς σαν να ήταν ανυπάκουοι σκλάβοι- υποβάλλοντάς τους σε τατουάζ και φορώντας τους αλυσίδες (Αρ. Βατράχοι 1508-14). Ή στους Όρνιθες, όπου η ανεστραμμένη ουτοπία που είναι γνωστή ως Νεφελοκοκκυγία (η κατοικία των κούκων στα σύννεφα, η πόλη δηλαδή των πουλιών που φτιάχτηκε από τα πουλιά με στόχο να αναδειχτούν σε ρυθμιστές της θεϊκής εξουσίας λειτουργώντας ως ενδιάμεσοι των θεών με τους ανθρώπους) όπου ένας γεμάτος τατουάζ δραπέτης σκλάβος μεταμορφώνεται σε ένα όμορφο πουλί διάστικτο με χρώματα (Ar. Birds 760-1).
Αν και δεν είμαστε ακριβώς βέβαιοι τι ακριβώς τατουάζ έκαναν στα κεφάλια και τα πρόσωπα των σκλάβων, ένα σχόλιο στον Αισχίνη υποδηλώνει ότι έγραφαν πάνω τους τις λέξεις: "Σταματήστε με, είμαι δραπέτης".
Για τους Έλληνες, αυτή καθ' εαυτή η πράξη του να κάνεις τατουάζ σε ένα άλλο άτομο επιβεβαίωνε τον έλεγχό σου πάνω του. Στην ουσία, ένα τατουάζ σηματοδοτούσε την έλλειψη προσωπικής αυτονομίας και, επομένως, της ελευθερίας σου. Πουθενά αυτό δεν είναι πιο ξεκάθαρο από ό,τι στην περιγραφή του Ηροδότου σχετικά με την κήρυξη της Ιωνικής Επανάστασης το 499 π.Χ..
Ο Έλληνας άρχοντας Ιστιαίος σκόπευε να υποκινήσει τον ανιψιό του Αρισταγόρα να εξεγερθεί κατά της περσικής κυριαρχίας. Για να στείλει ένα μήνυμα που θα διέφευγε από την προσοχή των Περσών, ο Ιστιαίος έγραψε με τατουάζ την επιστολή του στο κεφάλι ενός σκλάβου και περίμενε να μεγαλώσουν τα μαλλιά του πριν τον εξαποστείλει. Με το τατουάζ πλήρως καλυμμένο, ο άνδρας έφτασε στον Αρισταγόρα χωρίς να κινήσει υποψίες, ο οποίος αμέσως ξύρισε το κεφάλι του σκλάβου και διάβασε το μήνυμα.
Το επεισόδιο αυτό αναφέρεται συχνά στα βιβλία ιστορίας ως ένα έξυπνο τέχνασμα των Ελλήνων, αλλά όπως επισημαίνει ο Page Du Bois, η ιστορία αυτή ενισχύει τον συσχετισμό μεταξύ τατουάζ και υποδούλωσης.
Αφαίρεση τατουάζ
Σε μια κοινωνία στην οποία δεν θα επέλεγε ποτέ κανείς να κάνει τατουάζ, δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι υπήρχε μια ακμάζουσα βιομηχανία για την αφαίρεση τατουάζ. Ένα ενεπίγραφο ανάθημα στο ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο περιγράφει την επίσκεψη ενός Θεσσαλού με το όνομα Πάνδαρος (IG IV2 I 121, 48-54).
Ο Πάνδαρος επισκέφθηκε το ιερό για να αφαιρέσει ένα τατουάζ από το κεφάλι του. Ενώ βρισκόταν εκεί, έλαβε ένα όραμα από τον Ασκληπιό, σύμφωνα με το οποίο ο θεραπευτής θα έπρεπε να τυλίξει το κεφάλι του Πάνδαρου με έναν επίδεσμο κι εκείνος να τον αφαιρέσει μόλις αποχωρήσει από το ιερό. Ακολουθώντας αυτές τις οδηγίες, όταν ο Πάνδαρος αφαίρεσε τον επίδεσμο, τα γράμματα είχαν μεταφερθεί από το δέρμα του πάνω στο ύφασμα του επιδέσμου.
Η επιγραφή συνεχίζει με την περιγραφή ενός απατεώνα ονόματι Εχέδωρος, στον οποίο ο Πάνδαρος είχε δώσει χρήματα για να τα αφιερώσει στο ιερό για λογαριασμό του, αλλά εκείνος τα κράτησε για τον εαυτό του. Ο Ασκληπιός τον επισκέφθηκε σε όραμα και τύλιξε τον επίδεσμο γύρω από το κεφάλι του. Όταν ο Εχέδωρος αφαίρεσε τον επίδεσμο, διαπίστωσε ότι το τατουάζ του Πανδάρου είχε πλέον μεταφερθεί στο δικό του μέτωπο.
Αγνοώντας για λίγο τον θαυματουργό χαρακτήρα αυτής της ιστορίας, η παρουσία του επιδέσμου έχει ενδιαφέρον επειδή προσφέρει ομοιότητες με μια πολύ μεταγενέστερη ελληνική θεραπεία για την αφαίρεση τατουάζ. Ο ιατρικός συγγραφέας Αέτιος, γράφοντας τον πέμπτο/έκτο αιώνα μ.Χ., περιγράφει δύο πιθανές συνταγές που βοηθούν στην αφαίρεση των τατουάζ: είτε χρησιμοποιώντας ασβέστη ή γύψο με ανθρακικό νάτριο, είτε ένα μείγμα πιπεριού με απήγανο και μέλι.
Ένα από αυτά θα έπρεπε να τοποθετηθεί πάνω σε ένα καθαρισμένο τατουάζ, το οποίο θα έπρεπε να έχει ήδη επιδεθεί 5 ημέρες νωρίτερα. Πριν από την εφαρμογή, το τατουάζ τρυπιόταν με βελόνα, καθαριζόταν ξανά και τρίβονταν με αλάτι. Μόλις το φάρμακο επαλειφόταν, το τατουάζ δένονταν με επίδεσμο για άλλες 5 ημέρες. Την 6η ημέρα, το τατουάζ τριβόταν και πάλι με το μείγμα. Για μια πλήρη αφαίρεση τατουάζ, ο Αέτιος λέει ότι η όλη διαδικασία θα διαρκούσε περίπου 20 ημέρες και θα μπορούσε να γίνει χωρίς σημαντικά έλκη ή ουλές.
Δεν ήταν όλοι πρόθυμοι, ή πράγματι σε θέση, να υποβληθούν σε αυτού του είδους τη θεραπεία. Έτσι, μια πιο πρακτική λύση, ήταν απλώς να αφήσει κανείς τα μαλλιά του να μεγαλώσουν έτσι ώστε το τατουάζ να μην είναι πλέον ορατό, ή απλώς να φορέσει έναν επίδεσμο και να ελπίζει ότι κανείς δεν θα το ρωτήσει πώς κι έτσι.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου