Ludwig von Mises εναντίον Karl Marx: Τα κύρια σημεία της αποδόμησης του μαρξιστικού συστήματος

Ο von Mises, πιο δυναμικός από οποιονδήποτε άλλον επικριτή του Μαρξιστικού συστήματος, αμέσως εισέρχεται στην ουσία της παραπλανητικής άποψης περί ταξικής πάλης. Αν κάθε σκέψη για τα κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα καθορίζεται από την ταξική θέση, τι ισχύει για το ίδιο το μαρξιστικό σύστημα; Αν, όπως με περηφάνια διακήρυξε ο Μαρξ, είχε ως στόχο να παράσχει μια επιστήμη για την εργατική τάξη, γιατί θα πρέπει όλες οι απόψεις του να γίνουν αποδεκτές ως αληθινές;

Του David Gordon

Απόδοση: Ευθύμης Μαραμής

Εισαγωγή

Αν ρωτούσαμε ποιος ήταν ο πρώτιστος επικριτής του μαρξισμού, οι περισσότεροι οικονομολόγοι φιλικοί προς την ελεύθερη αγορά, θα ανέφεραν τον Eugen von Böhm-Bawerk, ο οποίος στο βιβλίο του Capital and Interest και στην ξεχωριστή πραγματεία του Karl Marx and the close of his system κατεδάφισε την εργασιακή θεωρία της αξίας, τον
βασικό άξονα των μαρξιστικών οικονομικών.
Αλλά η θεωρία της αξίας της εργασίας, αποτελεί μόνο ένα μέρος του μαρξισμού: Τι συνέβη με το υπόλοιπο του συστήματος; Εδώ πρέπει να στραφούμε στο έργο του σπουδαιότερου μαθητή του Böhm-Bawerk, στον Ludwig von Mises, του οποίου η καίρια ανάλυση του μαρξισμού ξεπερνά την αρίστευση. Η συμβολή του στην αποκάλυψη των πλανών του μαρξισμού βρίσκεται κυρίως σε δύο από τα βιβλία του: Socialism και Theory and History.

Η ανάδειξη της αντιφατικότητας της «ταξικής πάλης» 

Το Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848) είναι γνωστό για την περίφημη διακήρυξη του: «Η ιστορία όλων των μέχρι σήμερα υπαρχουσών κοινωνιών, αποτελεί ιστορία ταξικών αγώνων». Κάθε κοινωνικό σύστημα, υπό τη μαρξιστική οπτική, χαρακτηρίζεται από μια διαφορετική ποικιλία ταξικών συγκρούσεων. Στο καπιταλιστικό σύστημα, φυσικά, η παρατεταμένη σύγκρουση περιλαμβάνει τους καπιταλιστές αντιμέτωπους με τους προλεταρίους. Κατά τη διάρκεια της κοινωνικής πάλης μεταξύ των τάξεων, τα μέλη ή οι φίλοι της κάθε τάξης επεξεργάζονται θεωρίες διαφόρων ειδών για να προωθήσουν τα συμφέροντα αυτής της τάξης. Αυτές οι θεωρίες, ό, τι κι αν ισχυρίζονται, δεν προέρχονται από την αναζήτηση αντικειμενικής αλήθειας.
 Όπως κάθε «ιδεολογική» σκέψη, οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές θεωρίες αντανακλούν ταξικά συμφέροντα.
Ο von Mises, πιο δυναμικός από οποιονδήποτε άλλον επικριτή του Μαρξιστικού συστήματος, αμέσως εισέρχεται στην ουσία αυτής της παραπλανητικής άποψης. Αν κάθε σκέψη για τα κοινωνικά και οικονομικά ζητήματα καθορίζεται από την ταξική θέση, τι ισχύει για το ίδιο το μαρξιστικό σύστημα;
Αν, όπως με περηφάνια διακήρυξε ο Μαρξ, είχε ως στόχο να παράσχει μια επιστήμη για την εργατική τάξη, γιατί θα πρέπει όλες οι απόψεις του να γίνουν αποδεκτές ως αληθινές; Ο Mises ορθώς επισημαίνει ότι η άποψη του Μαρξ είναι αυτοαναιρούμενη: αν κάθε κοινωνική σκέψη είναι ιδεολογική, τότε αυτή η ίδια πρόταση είναι ιδεολογική και αμέσως υπονομεύεται η βάση της για να γίνει πιστευτή. Στις θεωρίες του για την «υπεραξία», ο Μαρξ δεν μπορεί να συγκρατήσει την περιφρόνηση του για τους διάφορους «μπουρζουάδες» – απολογητές της τάξης τους – οικονομολόγους.

Δεν συνειδητοποίησε ότι με τον συνεχή χλευασμό προς την, φερόμενη, ταξική προκατάληψη των συναδέλφων του οικονομολόγων, έσκαβε απλά τον τάφο του δικού του γιγαντιαίου έργου προπαγάνδας για λογαριασμό του προλεταριάτου.

Ο Mises δεν κουράστηκε ποτέ να τονίζει ένα θέμα: «Ο άνθρωπος έχει μόνο ένα εργαλείο για να καταπολεμήσει το σφάλμα: την λογική».
Με τον όρο «λογική» εννοούσε μια λογική διαδικασία που διεκδικεί οικουμενική εγκυρότητα. Το να αρνείται κάποιος την ισχύ της λογικής, ισούται με το να αντικρούει τον εαυτό του.
Αν η λογική πρέπει να είναι υφισταμένη κάποιου άλλου τμήματος, είτε του ταξικού συμφέροντος ή της ερμηνευτικής κατανόησης, είτε οποιασδήποτε ανορθολογικής διανοητικής τάσης επιθυμεί κανείς, το αποτέλεσμα δεν μπορεί να είναι κανένα άλλο πέρα από την αποχαύνωση.
Χωρίς λογική, ποιος λόγος μπορεί να δοθεί για την αποδοχή ενός διατυπωμένου θεωρήματος;

Η συντριβή της αποκαλούμενης «επιστήμης του ιστορικού υλισμού»

Ο Mises δεν περιορίζει την επίθεσή κατά του μαρξιστικού συστήματος μόνο στον ουσιώδη, ωστόσο δυσκολονόητο, τομέα της επιστημολογίας. Αναλύει επίσης λεπτομερώς τα κύρια ζητήματα της μαρξιστικής ερμηνείας της ιστορίας.
Σύμφωνα με τον Μαρξ, το κλειδί για την ιστορία έγκειται στις παραγωγικές δυνάμεις. (Οι δυνάμεις παραγωγής μιας κοινωνίας αποτελούνται από την τεχνολογία της κοινωνίας.)
Αυτές οι δυνάμεις, σε όλη την ιστορία, έχουν μια συνεχή τάση να αναπτύσσονται. Καθώς συμβαίνει αυτό, επιβάλλουν μεταβολές στις σχέσεις παραγωγής, δηλαδή στο οικονομικό και κοινωνικό σύστημα που υφίσταται σε μια συγκεκριμένη κοινωνία.

Σε κάποια εποχή, π.χ. ο φεουδαρχισμός προσαρμόζεται καλύτερα στην ανάπτυξη των δυνάμεων παραγωγής. Όταν έπαψε να είναι το πιο αποτελεσματικό σύστημα, ο καπιταλισμός το αντικατέστησε, σπάζοντας αυτό που ο Μαρξ αποκάλεσε τα «δεσμά» της παραγωγής που επέβαλε η αρχοντική φεουδαρχική οικονομία. Με τη σειρά του, σύμφωνα με τις επιταγές των δυνάμεων της παραγωγής, ο καπιταλισμός θα αντικατασταθεί από τον σοσιαλισμό, ένα σύστημα το οποίο ο Μαρξ ανέμενε πως θα ήταν πολύ πιο παραγωγικό από τον προκάτοχό του.

Ο Mises στο Theory and History έθεσε ένα απλό ερώτημα που αποδείχθηκε μοιραίο για την φερόμενη ως «επιστήμη του ιστορικού υλισμού». Όπως μόλις εξηγήσαμε, η ανάπτυξη των δυνάμεων της παραγωγής υποτίθεται ότι εξηγεί όλα τα υπόλοιπα που έχουν σημασία.
Αλλά τι καθορίζει την ανάπτυξη των δυνάμεων της παραγωγής;
Όπως μας υπενθυμίζει συχνά ο Mises, μόνο τα άτομα δρουν: οι τάξεις, οι «δυνάμεις της παραγωγής», οι «παραγωγικές σχέσεις» κλπ., είναι από μόνες τους απλώς αφηρημένες έννοιες.
Πέρα από τη δράση των ανθρώπων, είναι κενές και ανίσχυρες.
Όπως και το Geist (Πνεύμα) του Hegel, έτσι και οι δυνάμεις της παραγωγής του Μαρξ αποτελούν ένα αυτο-αναπτυσσόμενο φαινόμενο που εξουσιάζει την ανθρώπινη βούληση.
Ο Μαρξ δεν μπαίνει ποτέ στον κόπο να εξηγήσει πώς αυτές οι δυνάμεις, οι οποίες αποτελούν παράγωγα της ανθρώπινης δράσης, μπορούν αποκλειστικά να καθορίσουν όλες τις σημαντικές ανθρώπινες δράσεις.
Από τη στιγμή που κάποιος κατανοήσει πως είναι τα άτομα αυτά που δρουν και όχι οι δυνάμεις της παραγωγής, ολόκληρο το μαρξιστικό σχήμα της ιστορικής εξέλιξης εκτροχιάζεται. Εάν τα ανθρώπινα όντα δημιουργούν με τις δράσεις τους τις δυνάμεις της παραγωγής και όχι οι δυνάμεις της παραγωγής τις ανθρώπινες δράσεις, τότε τίποτα δεν είναι αναπόφευκτο ως προς τη μετάβαση από το ένα οικονομικό σύστημα στο άλλο.
Αυτές οι αλλαγές θα πραγματοποιηθούν καθώς τα άτομα δρουν για να τις επιφέρουν, τίποτα λιγότερο και τίποτα περισσότερο.
Αν κάποιος αντιτάσσεται στο ότι υπάρχουν νόμοι που καθορίζουν την ανθρώπινη δράση, αν είναι αρκετά καλός, ας προβάλει τις ενστάσεις του να τις εξετάσουμε.
Αν τα αποτελέσματα που δημιουργούν οι ανθρώπινες δράσεις δεν είναι της αρεσκείας του, αυτό είναι άλλο θέμα.

Η κατάδειξη της αδυναμίας οικονομικού υπολογισμού υπό τον σοσιαλισμό

Ο μαρξισμός, όπως αρεσκόταν να δηλώνει αυθαίρετα ο σταλινικός «φιλόσοφος»  M.B. Mitin, είναι «ένας οδηγός για δράση».
Και η δράση που έχουν κατά νου οι μαρξιστές, είναι βέβαια η αντικατάσταση του καπιταλισμού με τον σοσιαλισμό.
 Σε ένα περίφημο εδάφιο στον ΙΙΙ τόμο του Das Kapital, ο Μαρξ προβλέπει να έρχεται μια ανθηρή ημέρα υπό τις ευλογίες του σοσιαλισμού, όπου οι άνθρωποι θα μπορούν να έχουν άπλετο ελεύθερο χρόνο. Η εργασία για την απλή επιβίωση θα αποτελέσει παρελθόν.
Αυτή είναι η μαρξιστική υπόσχεση. Η πραγματικότητα, όπως κατέδειξε ο Mises, ήταν ένα άλλο θέμα.
 Στο επιχείρημά του, ο Mises δεν επικεντρώθηκε κυρίως στα αποτελέσματα  της Σοβιετικής Ρωσίας, κατά την προσπάθεια του να στρέψει τον σοσιαλισμό από την ιδέα στην πραγματικότητα.
Αντ’ αυτού, όπως γνωρίζουν όσοι είναι εξοικειωμένοι με την πραξεολογική του μέθοδο, ο Mises παρείχε την απόδειξη ότι ο σοσιαλισμός ήταν ακατόρθωτος εκ φύσεως.

• Δείτε σχετικά: Γιατί αποτυγχάνει ο Σοσιαλισμός; Το πρόβλημα οικονομικού υπολογισμού

Παρουσίασε το επιχείρημά του σε ένα άρθρο που εμφανίστηκε το 1920, το οποίο, με μεγάλη επεξεργασία, ενσωματώθηκε στο μεγάλο έργο του Socialism (1922).
Χαρακτηριστικό του Mises, το θέμα που ανεγείρει είναι κατ’ ουσίαν απλό: ο μεγάλος αυστριακός οικονομολόγος είχε ένα αλάνθαστο ένστικτο για τον πυρήνα οποιουδήποτε θεωρητικού ζητήματος που εξέταζε.
Λαμβάνοντας υπόψη έναν κατάλογο αγαθών που θα παραχθούν, είτε τα επιθυμούν τα μέλη της κοινωνίας ως καταναλωτές, είτε εκείνοι που τα επιβάλλουν εξυπηρετώντας την δικτατορική ατζέντα τους, οποιαδήποτε ανεπτυγμένη οικονομία, πρέπει να έχει έναν τρόπο να αποφασίσει πώς να χρησιμοποιήσει τους πόρους της με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, για την παραγωγή των επιθυμητών αγαθών.
Υπό τον καπιταλισμό, αυτή η πρόκληση απαντάται με διαδικασίες πλήρως προσαρμοσμένες στη δυσκολία που προβάλλεται.
Οι πόροι, είτε είναι γη, εργασία, είτε κεφάλαιο, υπόκεινται σε ιδιωτική κυριότητα.
Αυτά τα πρόσωπα, με τρόπο που περιγράφεται λεπτομερώς στο Human Action του Mises και στο Man Economy and State του Murray N. Rothbard, θα διεξαγάγουν ανταλλαγές στις αγορές.
Με τον τρόπο αυτό θα τους επιτραπεί να τιμολογήσουν τα παραγωγικά αγαθά (κεφαλαιουχικά αγαθά, εργασία, γη και χρόνο) σύμφωνα με την πιο αποτελεσματική χρήση τους για την εξασφάλιση της επίτευξης των επιθυμητών καταναλωτικών στόχων.

Οι λεπτομέρειες της διαδικασίας δεν μπορούν να αναπτυχθούν στο παρόν άρθρο, ωστόσο, σε κάθε περίπτωση, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί με σοβαρότητα ότι η ελεύθερη αγορά μπορεί να επιτελέσει το έργο του οικονομικού υπολογισμού που περιγράψαμε συνοπτικά.

Το βασικό στοιχείο που συνθέτει το κατηγορητήριο του Mises εις βάρος του σοσιαλισμού και η αμφιλεγόμενη πλευρά του επιχειρήματός του που αποτέλεσε το κύριο σημείο αντιπαράθεσης στο socialist debate, είναι ο ισχυρισμός του ότι μόνο ο καπιταλισμός μπορεί να επιλύσει το πρόβλημα του οικονομικού υπολογισμού. Ο σοσιαλισμός συγκεκριμένα δεν μπορεί.
Και πάλι, χωρίς πολλές λεπτομέρειες, το κύριο σημείο της συλλογιστικής του Mises μπορεί να γίνει γρήγορα κατανοητό.
Ο σοσιαλισμός εξ ορισμού αποτελείται από την κεντρική διαχείριση της οικονομίας, τα κύρια μέσα παραγωγής της οποίας βρίσκονται υπό «δημόσια», δηλαδή κρατική, ιδιοκτησία.
 Πώς μπορεί ένα συγκεντρωτικό σύστημα, ελλείψει αγορών, να αποφασίσει εάν η χρήση των πόρων για την παραγωγή ενός αγαθού είναι πιο αποτελεσματική από μια διαφορετική χρήση τους; 
Οποιεσδήποτε «τιμές» επιβάλλει ο διαχειριστής της οικονομίας θα είναι αυθαίρετες και χωρίς αξία για πραγματικούς υπολογισμούς. (Θα πρέπει να αναφερθεί μια τεχνική λεπτομέρεια, για να μην γίνει παρερμηνεία του επιχειρήματος: πρόκειται για τα αγαθά παραγωγής, όχι για τα προϊόντα πρώτης κατηγορίας ή αλλιώς καταναλωτικά, για τα οποία ο Mises υποστηρίζει πως ένα σοσιαλιστικό σύστημα δεν διαθέτει τα μέσα υπολογισμού).

Μπορούμε να δούμε αμέσως πώς το επιχείρημα του Mises δίνει στον μαρξισμό την χαριστική βολή.
Το μαρξιστικό σύστημα ισχυρίζεται ότι ο σοσιαλισμός θα επέλθει επειδή η ανάπτυξη των δυνάμεων της παραγωγής θα απαιτήσει την θέσπιση του.
Ακόμα κι αν κάποιος παραμελήσει το επιχείρημα του Mises, ότι η ανάπτυξη των δυνάμεων της παραγωγής δεν είναι αναπόφευκτες, μπορεί κανείς να δει ότι η άποψη του Μαρξ είναι γελοιωδώς αδέξια.
Είναι ο καπιταλισμός αυτός ο οποίος, όχι μόνο αποτελεί το πιο αποτελεσματικό οικονομικό σύστημα, αλλά αποτελεί το μοναδικό οικονομικό σύστημα που είναι αποτελεσματικό.
Εάν οι δυνάμεις της παραγωγής αναπτυσσόταν αναπόφευκτα από μόνες τους, δεν θα καθιέρωναν τον σοσιαλισμό αλλά τον καπιταλισμό.

Διανοητική ανευθυνότητα και γελοία αδεξιότητα

Συνεχίζοντας την επίθεσή κατά του μαρξιστικού συστήματος, ο Mises διερεύνησε τους λόγους για τους οποίους ο Μαρξ δεν έλαβε υπόψη το πρόβλημα της αποτελεσματικότητας. Εδώ η απάντηση του Mises δεν επιδέχεται αμφισβήτησης. Ο Μαρξ δεν ανέφερε τίποτα για το πρόβλημα του υπολογισμού, επειδή δεν έδωσε ουσιαστικά καμία προσοχή στους οικονομικούς θεσμούς του σοσιαλισμού. Σκέφτηκε πως αν το έκανε αυτό, θα ήταν σαν να καθιέρωνε «σχέδια» για το μέλλον, στο στυλ των ουτοπιστών σοσιαλιστών τους οποίους είχε εξ αρχής περιφρονήσει. Με πλήρη διανοητική ανευθυνότητα, κήρυξε την ανατροπή της πολυσύνθετης καπιταλιστικής οικονομίας, την οποία αναγνώριζε ο ίδιος ως την πιο παραγωγική στην ιστορία, προκειμένου να δημιουργήσει ένα σχήμα του οποίου τους οικονομικούς θεσμούς δεν μπήκε καν στον κόπο να αναλύσει.

Όταν κάποιος λάβει υπ’ όψη τις απαντήσεις που έλαβαν οι επικρίσεις στον σοσιαλισμό από τον Mises, ίσως η πολιτική του Μαρξ να στρέψει μακριά από τα προβλήματα του σοσιαλισμού το βλέμμα του, ήταν πιο σοφή πρακτική από ό, τι και ο ίδιος γνώριζε.
Ο Mises αντιμετώπισε ελάχιστες δυσκολίες στο να αντικρούσει όλες τις σοσιαλιστικές προσπάθειες επιλύσεως στο πρόβλημα υπολογισμού.
Κάποιοι κατέφυγαν στα μαθηματικά: ένα σύστημα ταυτόχρονων εξισώσεων που θα επέτρεπε την ανακάλυψη των απαραίτητων τιμών. Το πώς θα λειτουργούσαν αυτές οι εξισώσεις, σε ένα καθεστώς συνεχούς αλλαγής, παρέμεινε αναπάντητο από τους υποστηρικτές αυτής της προσέγγισης.

Ωστόσο, η πιο δημοφιλής απάντηση στον Mises βρισκόταν αλλού.
Ο Πολωνός οικονομολόγος Oskar Lange, κάτοικος των Ηνωμένων Πολιτειών μέχρι που, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι κολακείες της Κομμουνιστικής Πολωνίας αποδείχτηκαν πολύ καλές για να τους αντισταθεί, ισχυρίστηκε ότι η σοσιαλιστική οικονομία δεν χρειάζεται να εγκαταλείψει την αγορά.
Αν και για κάποιους «ο σοσιαλισμός της αγοράς» βγάζει τόσο νόημα όσο και ένας «τετράγωνος κύκλος», ο Lange φυσικά δεν ήταν μεταξύ αυτών.
Αλλά η πρότασή του, αν και πρωτότυπη, δεν ήταν καλύτερη από τις άλλες. Ο Mises εξαπέλυσε εξοντωτική επίθεση στην πρόταση του Lange, τις λεπτομέρειες της οποίας αφήνω τον ενδιαφερόμενο αναγνώστη να εξερευνήσει στο έργο του.
Συγκεκριμένα, θα πρέπει να ανατρέξετε στη διαφωτιστική του παρουσίαση όσον αφορά τους επικριτές του στο βιβλίο Human Action.

***

• Δημοσιευμένο αρχικά στην Ιστοσελίδα του Ινστιτούτου Ludwig von Mises με τίτλο Mises Contra Marx

  eleytheriagora.gr