Όταν ξεκίνησα τη δημοσιογραφία στις αρχές της δεκαετίας του ’90 στο οικονομικό ρεπορτάζ, διεθνής Τύπος -όπως οι Financial Times και η Wall Street Journal- έφτανε στα
γραφεία της εφημερίδας με αρκετές μέρες καθυστέρηση από τη ημερομηνία της έκδοσης.Στην Ελλάδα υπήρχαν περί τις 5.000 άτομα που ενδιαφερόντουσαν για το Χ.Α. και αν ήθελες να μάθεις για τις τιμές των μετοχών σε πραγματικό χρόνο έπρεπε ή να τηλεφωνήσεις σε κάποιον αντικριστή που ήταν μέσα στην αίθουσα ή να κρεμαστείς έξω από κάγκελα στο ευαγές της οδού Σοφοκλέους.
Οι χρηματιστηριακοί συντάκτες είχαμε το προνόμιο όποτε θέλαμε να παρακολουθούμε τη συνεδρίαση δια ζώσης από ένα δωματιάκι 2 επί 2 στην κορυφή της αίθουσας. Εκεί γνώρισα των Βασίλη, τον Κώστα (που δεν υπάρχουν σήμερα), τον Γιάννη, τον Νίκο και φίλους όπως τον Θανάση.
Αυτοί που είχαν πρόσβαση και δραστηριοποιούνταν με τις ξένες αγορές, τότε ήταν κάποιοι ζάπλουτοι με τραπεζικούς και χρηματιστηριακούς λογαριασμούς στην Ελβετία, το Λονδίνο και τη Νέα Υόρκη. Τα πρόσωπα αυτά μετριόντουσαν στα δάχτυλα.
Σήμερα η εικόνα αυτή έχει αλλάξει άρδην. Χάρη στο διαδίκτυο, η ενημέρωση είναι σε πραγματικό χρόνο. Ακόμη και κάποιος που ζει με επιδόματα ανεργίας ή απορίας, με ένα κινητό ευτελούς αξίας μπορεί να πραγματοποιεί συναλλαγές σε πραγματικό χρόνο παντού στον πλανήτη με ελάχιστο κόστος.
Αυτός είναι ένας λόγος που μέχρι πρόσφατα πίστευα πως περιφερειακά και ρηχά χρηματιστήρια σαν το ελληνικό δεν έχουν κανένα μέλλον. Ο άλλος ήταν η ρηχότητα της ελληνικής αγοράς και ο έλεγχος της πλειοψηφίας των μετοχών των περισσότερων εταιρειών από έναν μέτοχο. Αυτό καθιστά τη αγορά εύκολη σε χειραγωγήσεις. Η ασύμμετρη σχέση βάζει τον μικρό ιδιώτη σε μειονεκτική θέση.
Τώρα άλλαξα γνώμη. Τείνω στην πεποίθηση πως συνολικότερα το μέλλον των ελεύθερων αγορών είναι θολό.
Το μέλλον των χρηματιστηριακών αγορών είναι θολό όχι τόσο λόγω της χειραγώγησης των τελευταίων ετών από τις Κεντρικές Τράπεζες μέσω των μηδενικών και αρνητικών επιτοκίων, αλλά κυρίως λόγω της έλευσης της Τεχνητής Νοημοσύνης.
Όπως είναι γνωστό η ύπαρξη των αγορών στηρίζεται στη διαφωνία μεταξύ των επενδυτών για τα μελλοντικά έσοδα των εταιρειών και εν γένει τη μελλοντική πορεία των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων.
Οι αυξομειώσεις των τιμών βραχυπρόθεσμα και ενίοτε μεσοπρόθεσμα εδράζονται κυρίως σε ψευδαισθήσεις των διαφωνούντων επενδυτών. Γιατί έχουμε να κάνουμε με ψευδαισθήσεις θα μιλήσουμε αναλυτικά στη συνέχεια στο δεύτερο μέρος αυτού του άρθρου.
Ο ήρωας των δημοκρατών αριστερών και δεινός θεράπων της οικονομικής επιστήμης, ο Τζών Μέιναρντ Κέυνς παρομοίαζε το χρηματιστήριο με έναν διαγωνισμό καλλιστείων, όπου το βραβείο δεν το κερδίζει η ομορφότερη, αλλά αυτή που πιστεύουν οι κριτές πως είναι ομορφότερη.
Το χρηματιστήριο κατά 90% είναι ψυχολογία και 10% όλα τα άλλα, είχε πει πριν πολλές δεκαετίες ο Αντρέ Κοστολάνι. Κρατήστε αυτά τα εμπειρικά συμπεράσματα επίσης για αργότερα.
Αντιλαμβάνομαι κάποιες αντιρρήσεις, αλλά πιστέψτε όσοι προσεγγίζουν το χρηματιστήριο με γνώμονα το μέρισμα δεν αντιπροσωπεύουν ούτε το 1% των καθημερινών συναλλαγών που διαμορφώνουν τις τιμές.
Με την ελληνική αγορά μπορούσε κάποιος να ασχοληθεί μέχρι το 2000, ελλείψει της δυνατότητας να ασχοληθεί με τις διεθνείς αγορές. Μεταξύ 2000 και 2020 ήταν εύκολο να ασχοληθεί με τις διεθνείς αγορές.
Μέχρι το 2015-20 τις αποφάσεις που αυξομείωναν τις τιμές στις αγορές τις ελάμβαναν άνθρωποι είτε αυτοί ήταν μικροί και μεγαλύτεροι ιδιώτες ("μαρίδα" ή "τσιμπούρια") είτε μεγάλοι θεσμικοί και ιδιώτες ("καρχαρίες" ή "ελέφαντες").
Οι διαθέσεις της "μαρίδας" είναι αρκετά εύκολα προβλέψιμες καθώς σε έναν κύκλο 5-10 ετών κινούνται μεταξύ απληστίας και πανικού. Ο ρόλος των θεσμικών και μεγάλων ιδιωτών είναι αρκετά προβλέψιμος επίσης αρκεί κάποιος να έχει γνωρίσει μερικούς από αυτούς ή να παρακολουθεί συστηματικά τις συνεντεύξεις τους και την παρουσία τους.
Μπορεί να μοιάζουν με ανθρώπους που έχουν πρόσβαση στα κουμπιά πυρηνικών όπλων, λόγω του μεγέθους των κεφαλαίων που διαχειρίζονται, αλλά είναι άνθρωποι και ως εκ τούτου είναι επίσης αρκετά προβλέψιμοι. Με λίγες γνώσεις από Αριστοτέλη, Επίκουρο, Φρόιντ, ιστορίας, κατανόησης της κυκλικότητας και ανάλυσης θεμελιωδών μεγεθών μπορεί κάποιος με εμπειρία να τους διαβάζει σαν ανοιχτό βιβλίο.
Το πρόβλημα έγκειται τώρα πως η διάδοση της Τεχνητής Νοημοσύνης επιτρέπει σε κάποιους ελάχιστους να διαβάζουν όλους τους άλλους σαν ανοιχτά βιβλία και να παρακολουθούν όχι τις κινήσεις που έκαναν, αλλά να υπολογίζουν με ακρίβεια αυτές που θα κάνουν αύριο.
Εδώ και 5-10 χρόνια αυξάνεται συνεχώς ο αριθμός των αποφάσεων στις χρηματιστηριακές αγορές που λαμβάνονται από αλγόριθμους. Είχα γράψει παλαιότερα πως σύμφωνα με ένα ρεπορτάζ του Barron’s (στο βιβλίο μου αναφέρω κάποιες λεπτομέρειες) πριν μερικά χρόνια το 15% των αποφάσεων για χρηματιστηριακές συναλλαγές λαμβάνονταν από αλγόριθμους.
Είχε παρατηρηθεί μάλιστα πως οι αλγόριθμοι των επενδυτικών συμβουλίων έδειχναν μια προτίμηση στις μετοχές επιχειρήσεων που σχεδίαζαν τις επιχειρηματικές δραστηριότητες συμβουλευόμενες επίσης κάποιον αλγόριθμο. Τεχνητή νοημοσύνη είναι αυτοί οι αλγόριθμοι να προγραμματίζονται απλά από ανθρώπους πώς να αποφασίζουν, αλλά να αυτοβελτιώνονται με μεγαλύτερη ταχύτητα απ’ ότι μπορούν να τους βελτιώνουν οι άνθρωποι.
Υποθέτω τώρα πως ο αριθμός των επενδυτικών αποφάσεων από εξελιγμένους αυτόνομα βελτιούμενους αλγόριθμους έχει αυξηθεί. Τα δυο τελευταία χρόνια βέβαια υπάρχει ένα εκδημοκρατισμός με την κυκλοφορία των προγραμμάτων τεχνητής νοημοσύνης για το ευρύ κοινό.
Πιστεύω όμως πάντα πως αυτός που έχει τους πόρους να αναπτύσσει προγράμματα τεχνητής νοημοσύνης, έχει ένα προβάδισμα σε σχέση με αυτούς που τα καταναλώνουν. Υποπτεύομαι λοιπόν πως πολλά από τα ακατανόητα που συμβαίνουν τα τελευταία χρόνια στις διεθνείς αγορές έχουν να κάνουν με την αύξηση του ρόλου των αλγόριθμων στις αποφάσεις. Αυτό με κάνει πολύ επιφυλακτικό στις προβλέψεις και προσεκτικό όσο μια σαρδέλα σε μια περιοχή βρίθει θηρευτών.
Οι εξελίξεις σε σχέση με τη τεχνητή νοημοσύνη με κάνουν επιφυλακτικό σε σχέση με το μέλλον των δημοκρατιών, των ελεύθερων οικονομιών που αποτελούν το σώμα τους και των χρηματιστηριακών αγορών που αποτελούν την καρδιά τους.
Αυτές τις εξελίξεις θέλω στη συνέχεια να τις δούμε σε σχέση με την ερμηνεία του τρόπου που λειτουργούν οι χρηματιστηριακές αγορές (και η ζωή γενικότερα) που ήταν κυρίαρχη τα τελευταία 20-30 χρόνια.
Αποφάσεις αργές και γρήγορες
Ανέφερα στη αρχή πώς ήταν οι συνθήκες στο οικονομικό και χρηματιστηριακό ρεπορτάζ στις αρχές της δεκαετίας του ’90 και στη συνέχεια πώς διαμορφώνονται στα μέσα της τρέχουσας δεκαετίας του ’20.
Όταν ξεκίνησα στις αρχές της δεκαετίας του ’90 μόλις είχαμε δεχτεί τη χρεοκοπία του μεταπολεμικού Κεϊνσιανισμού και ανέτειλε ο νεοφιλελεύθερος μονεταρισμός και η παγκοσμιοποίηση.
Ενδιαμέσως επικράτησαν διάφορες θεωρίες όπως αυτή της αποτελεσματικής αγοράς του Γιουτζίν Φάμα ή της θεωρίας του χαρτοφυλακίου του Χάρι Μάρκοβιτς όπως και διαφόρων "μάγων" της τεχνικής ανάλυσης κ.λπ.
Τα τελευταία χρόνια του περασμένου αιώνα και τα πρώτα αυτού που τρέχει, στα οικονομικά κυριάρχησαν οι θεωρίες των συμπεριφοριστών. Αν η κλασσική οικονομική θεωρία υποστηρίζει το αόρατο χέρι της αγοράς, επειδή ο κάθε άνθρωπος τείνει να λαμβάνει τις αποφάσεις που τον συμφέρουν με βάση τη λογική, οι συμπεριφοριστές πιστεύουν πως πολλές αποφάσεις, αν όχι οι περισσότερες, είναι αποτέλεσμα προλήψεων και συναισθηματικών εξάρσεων παρά λογικών συνειρμών.
Οι συμπεριφοριστικές θεωρίες πιστεύω πως αποτελούν μετεξέλιξη της κλασσικής οικονομικής αντίληψης, η οποία δεν είναι νεκρή όπως π.χ. ο Μαρξισμός που δεν έχει αλλάξει καθόλου τους δυο τελευταίους αιώνες, αλλά προσαρμόζεται και εξελίσσεται.
Ο πατριάρχης αυτής της σχολής οικονομικής σκέψης είναι ο Daniel Kahneman που πήρε το βραβείο Νόμπελ Οικονομικών το 2002.
Ανάμεσα στις βασικές του θεωρίες που έχει διατυπώσει ο Κάνεμαν είναι:
- Ο νόμος των Μικρών Αριθμών όπου κριτικάρει την τάση που έχουν οι άνθρωποι να βγάζουν γενικευμένα συμπεράσματα από μικρά δείγματα.
- Η Θεωρία των Προοπτικών που ανάπτυξε μαζί με τον Amos Tversky, η οποία εξηγεί πώς οι άνθρωποι αποφασίζουν μεταξύ εναλλακτικών που περιλαμβάνουν κινδύνους.
- Η θεωρίας της Διαίσθησης και της Λογικής με βάση τα Συστήματα 1 και 2. Μια θεωρία του για τα δύο συστήματα σκέψης, όπου το Σύστημα 1 είναι γρήγορο, διαισθητικό και συχνά αυτόματο, ενώ το Σύστημα 2 είναι πιο αργό, σκόπιμο και λογικό.
Στο έργο του "Σκέψη, αργή και γρήγορη", κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κάτοπτρο, ο Κάνεμαν συνθέτει τα συμπεράσματα από 50 χρόνια πειραμάτων και μελετών γύρω από τον ρόλο της διαίσθησης και του ορθολογισμού στις ανθρώπινες αποφάσεις.
Σε αυτό το βιβλίο ο συγγραφέας εστιάζει στη μελέτη των γνωστικών ψευδαισθήσεων, δηλαδή, εκείνων των ψευδών πεποιθήσεων που οι άνθρωποι δέχονται διαισθητικά ως σίγουρες αλήθειες.
Ο Κάνεμαν υποστηρίζει πως ενώ έχουμε μόνο έναν εγκέφαλο, έχουμε δύο συστήματα σκέψης. Το σύστημα 1 είναι γρήγορο, διαισθητικό και συναισθηματικό, είναι σε θέση να παράσχει αυτόματα συμπεράσματα. Το σύστημα 2, από την άλλη πλευρά, είναι πιο αργό, πιο απαιτητικό και πιο λογικό, από τις συνειδητές αντιδράσεις.
Με βάση τη θεωρία αυτή ο κόσμος των αγορών δεν είναι τόσο προβλέψιμος όσο μπορεί κατά διαστήματα να φαίνεται.
"Παρόλο που για τις κλασσικές θεωρίες της οικονομίας οι οικονομικοί παράγοντες πάντοτε ενεργούν ορθολογικά, οι μελέτες συμπεριφοράς έχουν δείξει ότι αυτό δεν συμβαίνει. Οι κρίσεις των ανθρώπων είναι γνωστικές, συναισθηματικά και κοινωνικά, και αυτό συμβαίνει χωρίς να το γνωρίζουμε".
Στην πραγματικότητα, σε σχέση με το Σύστημα 1 και το Σύστημα 2, είναι δύσκολο να γνωρίζουμε πότε το ένα ή το άλλο έχει πάρει τα ηνία της συμπεριφοράς.
Στην καθημερινότητα ενός ατόμου, οι περισσότερες από τις κρίσεις που κάνει προέρχονται από το Σύστημα 1, καθώς εμφανίζονται διαισθητικά, αυτόματα και έχουν συναισθηματική προέλευση.
Το σύστημα 2 όμως είναι το μόνο που επιτρέπει να λύσουμε δύσκολα προβλήματα. Για να συμβεί αυτό όμως πρέπει να αναβάλλουμε τις παροτρύνσεις του συναισθηματικού συστήματος και να καταβάλουμε ισχυρή γνωστική προσπάθεια, μη λαμβάνοντας υπόψη την ψυχολογική πίεση του περιβάλλοντος.
Κατά τον Κάνεμαν, η εμπιστοσύνη και η πίστη είναι μία από τις πιο σημαντικές πτυχές της γνώσης. Ενώ είναι θαυμάσιο να μπορούμε να δημιουργούμε ταχείες ερμηνείες, αυτό μας κάνει να μην γνωρίζουμε τι δεν μας είναι γνωστό.
Υπό το πρίσμα αυτό σκεπτόμενοι μπορούμε να βγάλουμε άφθονα συμπεράσματα για το πώς κατά πλειοψηφία οι άνθρωποι αποφασίζουμε π.χ. για το:
- Ποια γυναίκα ή άνδρα θα παντρευτούμε;
- Ποια μετοχή θα αγοράσουμε ή θα πουλήσουμε;
- Ποιο κόμμα θα ψηφίσουμε, και πολλά άλλα.
- Αν οι πολιτικοί αποφασίζουν με βάση το μακροπρόθεσμο συμφέρον ή τις εποχικές διακυμάνσεις των συναισθημάτων που εκφράζουν οι ψηφοφόροι στις δημοσκοπήσεις;
Έχοντας όλα αυτά υπόψη μπορούμε να καταλάβουμε γιατί η αύξηση της συμμετοχής των αλγόριθμων στις αποφάσεις μπορεί να ανοίξει άλλη μια περίοδο σε σχέση με αυτή που περιγράφουν οι θεωρίες σαν αυτή του Κάνεμαν.
Ακολουθούν μερικά αποφθέγματα του Ντάνιελ Κάνεμαν
- Τίποτα στη ζωή δεν είναι τόσο σημαντικό όσο νομίζεις ότι είναι ενώ το σκέφτεσαι.
- Είμαστε τυφλοί για την άγνοιά μας (τύφλωση μας). Έχουμε ελάχιστη ιδέα για το πόσα λίγα γνωρίζουμε. Δεν έχουμε σχεδιαστεί για να γνωρίζουμε πόσα λίγα ξέρουμε.
- Γενικά έχουμε υπερβολική αυτοπεποίθηση για τις απόψεις και τις εντυπώσεις και τις κρίσεις μας.
- Επομένως, η συναισθηματική σας κατάσταση έχει να κάνει πραγματικά πολύ με το τι σκέφτεστε και τι προσέχετε.
- Υπάρχει πολλή τυχαιότητα στις αποφάσεις που παίρνουν οι άνθρωποι.
- Οι οικονομολόγοι σκέφτονται τι θα 'πρεπε να κάνουν οι άνθρωποι. Οι ψυχολόγοι παρακολουθούν τι πραγματικά κάνουν.
- Αυτό που βλέπετε είναι το μόνο που υπάρχει.
- Εάν σας ενδιαφέρει να θεωρηθείτε αξιόπιστοι και έξυπνοι, μην χρησιμοποιείτε σύνθετη γλώσσα, αν κάτι μπορεί να διατυπωθεί με απλή γλώσσα.
- Ένας αξιόπιστος τρόπος για να κάνετε τους ανθρώπους να πιστεύουν στα ψέματα είναι η συχνή επανάληψη, επειδή η εξοικείωση δεν διακρίνεται εύκολα από την αλήθεια.
- Είναι υπέροχο να είσαι αισιόδοξος. Σε κρατά υγιή και σε κρατά ανθεκτικό.
* Αφορμή για το σημερινό άρθρο ήταν ο θάνατος του Ντάνιελ Κάνεμαν στις 27 Μαρτίου του 2024 σε ηλικία 90 ετών.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου