Η ευτυχία στην εποχή του καταναλωτισμού

Ελπίδες, νέοι στόχοι, θεραπείες ψυχής και σώματος, αγαθές προθέσεις βρίσκονται στο πρόγραμμα πολλών ανθρώπων που δεν έχουν παραιτηθεί από τη σκέψη για ένα καλύτερο αύριο – σε προσωπικό τουλάχιστον επίπεδο, αφού είναι τελείως ουτοπικό να περιλάβει στις ελπίδες του το

ευρύτερο περιβάλλον, παρόλο που το ένα συνδέεται στενά με το άλλο.

Ο Αγιος Αυγουστίνος είχε ωστόσο πει πως «ευτυχία είναι να συνεχίζεις να ποθείς όσα κατέχεις ήδη», και στις μέρες μας, αυτές του άκρατου καταναλωτισμού -για όσο ακόμη μπορούμε να επενδύουμε σε αυτόν καθιερώνεται ως ο πιο επιτυχημένος ορισμός της ευτυχίας από όσους έχουν ειπωθεί.

Τα τελευταία χρόνια ανάκατα με τις διάφορες new age θεωρίες και παρηγοριές διάφορων ανόητων αμπελοφιλοσόφων, εμφανίζεται και μία στροφή προς τους αρχαίους κλασικούς φιλοσόφους, καθώς υπάρχει τουλάχιστον μία αγορά που δεν γνωρίζει κρίση: αυτή της ψυχής. Αυτή των λόγων που αναζητά κανείς για να ζει.

Σωκράτης, Αντισθένης, Χρύσιππος, Επίκουρος

Στα μέσα της δεκαετίας του ’80 εκδηλώθηκε ένα θεαματικό ενδιαφέρον για την ελληνο-ρωμαϊκή σοφία -και συνεχίζει να υπάρχει- μέσα από τα έργα του Σενέκα, του Κικέρωνα, του Αριστοτέλη, του Επίκτητου και αρκετών άλλων. Το νέο αυτό ενδιαφέρον για την ελληνο-ρωμαϊκή φιλοσοφία συνδέεται με την κατάρρευση των ιδεολογιών. Η σύγχρονη αγωνία, η αποτυχία του πολιτικού λόγου συνδεδεμένη με την κρίση του μοντερνισμού και του μετα-μοντερνισμού, οδήγησε στην επιστροφή προς τις πηγές της σκέψης. Ας μη λησμονούμε πως οι μεγάλες περίοδοι αλλαγών στην Ιστορία συνοδεύτηκαν από μια τέτοια είδους επιστροφή στις ρίζες του αρχαιοελληνικού και ρωμαϊκού δυτικού πολιτισμού.

Ανακαλύπτοντας σήμερα εκ νέου τον Σενέκα ή τον Επίκτητο, οι σύγχρονοί μας επιχειρούν να «ξαναμάθουν να ζουν», αυτό που ο Μισέλ Φουκό ονόμαζε μια «έγνοια για τον εαυτό σου», το οποίο συνάδει απόλυτα με τον σύγχρονο ατομικισμό. Με άλλα λόγια, υπάρχει μια δεύτερη ανάγνωση τύπου new age αυτών των φιλοσοφιών, δημιουργώντας αναπόφευκτα παρεξηγήσεις. Μπορούμε μάλιστα να πούμε πως από μερικές πλευρές η γοητεία για το «ελληνικό θαύμα» μαρτυρεί μια περίεργη οπισθοδρόμηση και μια βαθιά απογοήτευση.

Όπως διαβάζουμε στο μεγάλο αφιέρωμά του για την ευτυχία στο περιοδικό «Νουβέλ Ομπσερβατέρ», για μεγάλο διάστημα, οι ιδεολογίες που προβάλλονταν στη σύγχρονη εποχή εμφάνιζαν τα υλικά αποκτήματα ως την αναγκαία προϋπόθεση για την ευτυχία. Σήμερα δεν φαίνεται να ισχύει και τόσο. Ενα απόσπασμα από το βιβλίο της Χάνα Αρεντ «Ημερολόγιο Σκέψης» δείχνει τη σύγχρονη νοοτροπία σε αντίθεση με αυτή των αρχαίων πάνω στο θέμα της ευτυχίας:

«Η μανία “to make the world a better place to live in” άλλαξε τον κόσμο, αλλά κατά τη διάρκεια αυτής της διαδικασίας βελτίωσης ο κόσμος ξέχασε αυτό που σημαίνει “to live”. Ετσι, οι Αμερικανοί ζουν όντως στον καλύτερο δυνατό κόσμο, χάνοντας όμως την ίδια τη ζωή. Είναι κόλαση!».

Αυτές τις γραμμές τις είχε γράψει το 1951 όταν οι ΗΠΑ ξεκινούσαν το καταναλωτικό όνειρο που δεν άργησε να κερδίσει τον «ελεύθερο κόσμο» στο σύνολό του.

Το θέμα της ευδαιμονίας, ιδρυτικής ιδέας της ίδιας της φιλοσοφίας, έχει σήμερα όντως εκλείψει καθώς έχει διαλυθεί de facto από έναν πολιτισμό που δεν εξασφαλίζει πλέον την αιώνια σωτηρία, αλλά ένα γεμάτο ψυγείο και μια λιγότερο ηθική προσωπική ζωή.

Ωστόσο, αναδύεται και πάλι σήμερα με επίμονο τρόπο. Οι άνθρωποι εξακολουθούν να πεθαίνουν, να μην είναι ευτυχισμένοι. Η σύγχρονη φιλοσοφία στρέφεται και πάλι, μετά από ένα διάστημα περιφρόνησης, στους κλασικούς: στον Σωκράτη, στον Επίκουρο, στους Στωικούς. Η δίψα αναγνώρισης, ο φόβος του θανάτου, ο πόνος του έρωτα, η επιθυμία της συγκράτησης του χρόνου είναι θέματα στα οποία έχουν απαντήσει οι σοφοί της αρχαιότητας. «Κενός είναι ο λόγος του φιλόσοφου αν δεν θεραπεύει την ψυχή», λέει μια επικούρεια ρήση. Δεν θα μπορούσαμε όμως να χρησιμοποιήσουμε τη σκέψη τους σαν φάρμακο στα υπαρξιακά μας προβλήματα της καθημερινότητας.

Σε μια ψεύτικη χαρά, η φιλοσοφία προτιμά μια πραγματική θλίψη. Αλλωστε, για τους αρχαίους η απαίτηση διαύγειας συμπορευόταν με την έννοια του ευ ζην. Εδώ βρίσκεται, χωρίς αμφιβολία, το «αθηναϊκό θαύμα» του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ.: εκείνου μιας εποχής όπου η ευτυχία φαινόταν να είναι προσιτή άμεσα. 

Σήμερα που η ανησυχία για την αιώνια ζωή απασχολεί ελάχιστα τους Δυτικούς, ο υπαρξιακός «μποβαρισμός» συνεχίζει να δηλητηριάζει την ατμόσφαιρα. 

Η αντίθεση με την ελληνική εποχή, όπου η ίδια η περατότητα της ζωής δεν απαξίωνε το μεγαλείο της, δεν είναι λιγότερο κραυγαλέα. Αν υπάρχει όντως ένα σημείο στο οποίο συμφωνούν όλοι οι μεγάλοι φιλόσοφοι της αρχαιότητας, αυτό είναι η ιδέα πως κάθε άνθρωπος μπορεί εδώ και τώρα να γίνει ο πραγματικός κύριος της ζωής του και να αντιμετωπίσει τους εσωτερικούς του εχθρούς. Αυτή η ηρωική ηθική ηχεί στις διδασκαλίες όλων τους. Μάλλον αυτό είναι που γοητεύει τόσο πολύ τους ανθρώπους ακόμη σήμερα.

Οσο για τον τρόπο να φτάσει κανείς στην ευτυχία, οι μεγάλες σχολές της αρχαιότητας διαφοροποιούνται, κυρίως ως προς το θέμα του «ανώτατου αγαθού», όπως έλεγε ο Μοντένιος, μεγάλος θαυμαστής του Σωκράτη, αλλά που δεν περιφρονούσε καθόλου και τον ηδονισμό του Επίκουρου.

Μια ζωή ηδονών μπορεί να μας οδηγήσει στην ευτυχία; Είναι η ερώτηση που διχάζει τους σωκρατικούς επιγόνους. Ο Επίκουρος δεν διστάζει να απαντήσει καταφατικά. Ευτυχία και ηδονή κατά την άποψή του συμπίπτουν. Μπορούμε μάλιστα να πούμε πως στην επικούρεια σκέψη ο πόνος δεν είναι παρά μια ανωμαλία.

Ο δρόμος του Επίκουρου απορρίπτεται από τους στωικούς, οι οποίοι αρνούνται να παραχωρήσουν την παραμικρή θέση στην ηδονή μέσα στο δικό τους σκεπτικό περί ευτυχίας. Σύμφωνα με αυτούς, το ευ ζην οφείλεται στην αταραξία, σε ένα είδος αδιάφορης και σκληρής αντοχής, παρά στην αισθησιακή ελαφρότητα που προέβλεπε ο Επίκουρος.

Η στωική αδιαλλαξία δεν βρίσκει σύμφωνο τον στοχαστή του «μέτρου» Αριστοτέλη, για τον οποίο τίποτε ανθρώπινο δεν είναι εντελώς απορριπτέο. Πρεσβεύει μια «φυσιολογική» ευτυχία, συμβατή με το μέτρο και το ωραίο στον άνθρωπο. Αυτή η μέση οδός δεν φαίνεται να ενθουσιάζει τους σύγχρονούς μας προκειμένου να βγουν από αυτήν τη μανιοκαταθλιπτική δομή τους, τόσο τυπική της εποχής μας όπου η πλήξη διαδέχεται την απογοήτευση των ματαιωμένων επιθυμιών μας.

Πηγή: Ελευθεροτυπία – 2009

by Αντικλείδι , https://antikleidi.com