Πώς ο Γκορμπατσόφ οδήγησε στον Πούτιν

Του Leonid Bershidsky

Ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ απέτυχε σε οτιδήποτε και αν προσπάθησε ως ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης. Το κράτος του οποίου ηγήθηκε μπορούσε να αλλάξει τον κόσμο προς το καλύτερο μόνον καταρρέοντας - κι έτσι έγινε. Δυστυχώς, όμως, όχι για πολύ.

Δεν θα ξεχάσω ποτέ τη στιγμή, τον Αύγουστο του 1991, όταν - σε ηλικία 19 ετών, ελαφρώς "μαστουρωμένος" και πολύ ερωτευμένος - παρακολούθησα το άγαλμα του

ιδρυτή της KGB Felix Dzerzhinsky να πέφτει στη Μόσχα. Αυτό έγινε στη "βάρδια" του Γκορμπατσόφ.

Πολλοί από τους Γερμανούς γείτονές μου θυμούνται πού ακριβώς βρίσκονταν όταν έπεσε το Τείχος του Βερολίνου τον Νοέμβριο του 1989 - επίσης επί εποχής Γκορμπατσόφ. Ποτέ όμως δεν ένιωσα κάποιου είδους υποχρεώση προς τον θεωρούμενο ως γοητευτικό τελευταίο αυτοκράτορα της καταδικασμένης σοβιετικής αυτοκρατορίας.

Ήμαστε εμείς - εμείς, οι Ρώσοι, οι Γερμανοί, οι Λιθουανοί, οι Ουκρανοί, οι Πολωνοί, οι Γεωργιανοί και πολλοί άλλοι - που δημιουργήσαμε αυτές τις εμπνευσμένες στιγμές μέσα από την απόλυτη δυστυχία μας. Η γενιά μας σε μεγάλο μέρος της Ευρώπης και της Ασίας ήταν τυχερή που ο Γκορμπατσόφ δεν διέθετε τη μοχθηρή αποτελεσματικότητα ενός Βλαντιμίρ Πούτιν. Εξακολουθώ να πιστεύω ότι θα είχαμε επικρατήσει ακόμη κι αν την είχε.

Χαμένη κληρονομιά

Ωστόσο, το γεγονός ότι δεν μπορέσαμε να κρατήσουμε αυτό που κερδίσαμε είναι και δική μας ευθύνη. Χάσαμε την κληρονομιά της ευεργετικής αποτυχίας του Γκορμπατσόφ.

Εδώ λοιπόν έχουμε να κάνουμε με έναν κάπως οδυνηρό επικήδειο.

Όλο το ιστορικό του Γκορμπατσόφ στην κορυφή της σοβιετικής ιεραρχίας ήταν εκείνο ενός αδύναμου, ασταθούς εραστή της ήττας, πάντα ένα βήμα πίσω από την εποχή του. Ξεκίνησε ως ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1985 με μια εκστρατεία για την εξάλειψη της μέθης, η οποία δημιούργησε ατελείωτες ουρές για βότκα και κατέστρεψε την οινοποιία στη Μολδαβία για τις επόμενες δεκαετίες, καθώς τα αμπέλια ξεριζώθηκαν. Οι Ρώσοι έπιναν όλο και περισσότερο καθώς η σοβιετική οικονομία κατέρρεε.

Ο Γκορμπατσόφ ξεκίνησε μια κίνηση οικονομικής "επιτάχυνσης" η οποία κατέρρευσε σαν μολυβένιο αερόστατο επειδή απείχε πολύ από το να αγκαλιάσει τον καπιταλισμό. Νόμιζε ότι έφερνε τον κομμουνισμό πιο κοντά στον λαό αντί να τον διαλύει. Σε ένα κείμενο απομνημονευμάτων του, ο Γκορμπατσόφ παρέθετε δικές του σημειώσεις από το 1985: "Η τρέχουσα προπαγάνδα γύρω από τον μαρξισμό είναι βαρετή, οι νέοι χάνουν το ενδιαφέρον τους… Αν θέλουμε οι νέες πολιτικές να κερδίσουν υποστήριξη, πρέπει να αποκαταστήσουμε την πίστη στα σοσιαλιστικά ιδανικά".

Οι ελλείψεις ήταν φρικτές. Θυμάμαι έναν χρόνο χωρίς χαρτί υγείας στη Μόσχα, την πρωτεύουσα. Ενώ μεγάλωνε στη Σιβηρία, η γυναίκα μου δεν θυμάται να χρησιμοποιούσε τίποτα άλλο εκτός από σιχαμερό χαρτί εφημερίδων για λόγους υγιεινής. Τα ράφια των καταστημάτων ήταν άδεια από τα πάντα εκτός από τρίλιτρα βάζα με τεχνητά γλυκισμένο χυμό σημύδας.

Τίποτα δεν λειτουργούσε. Εν μέσω οικονομικής κακοδιαχείρισης, ο πυρηνικός σταθμός του Τσερνομπίλ ανατινάχθηκε το 1986 - και ο Γκορμπατσόφ, ο εμπνευστής της "γκλάσνοστ" - δηλαδή της "ανοικτής και διαφανούς πολιτικής" - περίμενε 18 ημέρες για να μιλήσει στο έθνος σχετικά με το θέμα, αφήνοντας εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους έρμαιους στις επιπτώσεις.

Ο Γκορμπατσόφ επέτρεψε περισσότερη ελευθερία στα μέσα ενημέρωσης. Ως αποτέλεσμα, σύντομα ολόκληρη η χώρα διάβαζε και άκουγε στην τηλεόραση για προηγούμενα εγκλήματα ενός καθεστώτος το οποίο αρνιόταν να ασκήσει δίωξη στους δράστες τους, πολλοί από τους οποίους ζούσαν ακόμη ως τιμώμενοι συνταξιούχοι.

Καταστολή

Όταν οι άνθρωποι στις πρώην σοβιετικές δημοκρατίες άρχισαν να επαναστατούν και να απαιτούν ανεξαρτησία, εκείνος -για να το θέσω γενναιόδωρα- έκανε λίγα πράγματα για να αποτρέψει τις εκδηλώσεις αιματηρής καταστολής, ακόμη κι αν δεν υπάρχουν σαφείς αποδείξεις ότι τις διέταξε ο ίδιος. Ήδη από το 1986, οι εθνικιστικές διαδηλώσεις στην Άλμα Άτα του Καζακστάν είχαν καταπνιγεί με μαζική επίδειξη δύναμης. Δύο από τους διαδηλωτές καταδικάστηκαν σε θάνατο.

Τον Απρίλιο του 1991, ο σοβιετικός στρατός σκότωσε 21 διαδηλωτές και τραυμάτισε εκατοντάδες άλλους στην πρωτεύουσα της Γεωργίας, Τιφλίδα. Ο Jumber Patiashvili, ο οποίος ήταν επικεφαλής του Κομμουνιστικού Κόμματος στη Γεωργία εκείνη την εποχή, θα κατηγορούσε αργότερα τον Γκορμπατσόφ ότι ήταν εκείνος που έστειλε στρατεύματα. 

Άνθρωποι σκοτώθηκαν ενώ διαδήλωσαν στη Ντουσάνμπε, το Μπακού και τη Ρίγα. Τον Ιανουάριο του 2022, συγγενείς τεσσάρων από τους 14 ανθρώπους που σκοτώθηκαν από Σοβιετικούς αλεξιπτωτιστές κατά τη διάρκεια της εισβολής στον τηλεοπτικό πύργο στο Βίλνιους τον Ιανουάριο του 1991 μήνυσαν τον Γκορμπατσόφ για αποζημίωση σε δικαστήριο της Λιθουανίας. Και πάλι, δεν υπάρχουν απτές αποδείξεις ότι διέταξε προσωπικά τη στρατιωτική επέμβαση, ενώ ο ίδιος το αρνείτο.

Υπάρχει ωστόσο καταγεγραμμένο το αίτημά του προς το σοβιετικά κατεχόμενο έθνος της Βαλτικής να εγκαταλείψει την προσπάθεια ανεξαρτησίας του. Και είχε διατάξει οικονομικό αποκλεισμό της Λιθουανίας, ο οποίος προηγήθηκε της στρατιωτικής δράσης.

Το 1990, ο Γκορμπατσόφ, προφανώς ανήσυχος από τις δυνάμεις που είχε απελευθερώσει, άρχισε να αναιρεί την απελευθέρωση των μέσων ενημέρωσης. Διόρισε σκληροπυρηνικούς σε βασικές θέσεις, από επικεφαλής της τηλεόρασης μέχρι υπουργό Εσωτερικών. Πολλοί από αυτούς θα τον καθαιρούσαν προσωρινά στο αποτυχημένο πραξικόπημα του Αυγούστου του 1991. Ακόμα και μετά την αποκατάστασή του από τον βασικό αντίπαλό του, Μπόρις Γέλτσιν, ο Γκορμπατσόφ θα αποτύγχανε να κρατήσει την εξουσία. Τελικά έγινε μάρτυρας του θανάτου της Σοβιετικής Ένωσης.

Αποτυχία

Δεν απέτυχε απλώς ως αυταρχικός ηγέτης, σπαταλώντας την σχεδόν απεριόριστη εξουσία που του παραδόθηκε ως αφεντικού του κόμματος. Απέτυχε και ως πολιτικός, παρά την τάση του προς τις αυθόρμητες ομιλίες χωρίς κείμενο και την ανάμειξη του με κόσμο σε δημόσιες πλατείες. Όταν προσπάθησε να θέσει υποψηφιότητα για πρόεδρος της Ρωσίας το 1996 - σε προεδρικές εκλογές που ήταν ελεύθερες, αν και όχι ακριβώς δίκαιες και οι οποίες έστειλαν τον Γέλτσιν στο Κρεμλίνο για μια δεύτερη θητεία - κέρδισε μόλις το 0,51% των ψήφων.

Ο Γκορμπατσόφ κέρδισε επαίνους στη Δύση ως ιδιαίτερα ευλύγιστος διαπραγματευτής για τις διεθνείς υποθέσεις. Θα τον θυμόμαστε για πάντα ως τον άνθρωπο ο οποίος έπαιξε τον μεγαλύτερο ρόλο στο να γίνει εφικτή η επανένωση της Γερμανίας. Το ρητό του - "κίνδυνοι ελλοχεύουν για όσους δεν ανταποκρίνονται σε όσα απαιτεί η ίδια η ζωή" - κοσμεί τον σταθμό του μετρό δίπλα στην Πύλη του Βρανδεμβούργου, στο Βερολίνο.

Δεν κατάφερε ωστόσο να εξασφαλίσει τίποτε για τη Σοβιετική Ένωση εκτός από ασήμαντη οικονομική βοήθεια. Ο ετοιμοθάνατος σοβιετικός κολοσσός έκαψε αυτά τα κεφάλαια μέσα σε λίγους μήνες. Αυτό συνέβαλε στην εθνικιστική δυσαρέσκεια η οποία βρίσκεται στον πυρήνα της τρέχουσας αναζωπύρωσης του ιμπεριαλισμού της Ρωσίας.

Ο Βλαντιμίρ Πούτιν έχει κατηγορήσει ρητά τον Γκορμπατσόφ ότι δεν έλαβε γραπτή δέσμευση από τις ΗΠΑ ότι δεν θα επέκτειναν το ΝΑΤΟ. Τον έχει κατηγορήσει επίσης, σιωπηρά, για τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης. Ωστόσο ο Γκορμπατσόφ λυπόταν για την κατάρρευση της ΕΣΣΔ όσο και ο Πούτιν. Αν και είχε τις διαφωνίες του με τον Πούτιν, τον οποίο θεωρούσε υπερβολικά αντιφιλελεύθερο, ο Γκορμπατσόφ δήλωνε ακόμη και το 2019 ότι θεωρούσε τον Πούτιν "πιστό στη δημοκρατία".

Η φθίνουσα υγεία του Γκορμπατσόφ τον εμπόδισε να μιλήσει δημόσια τους τελευταίους μήνες: δεν υπάρχουν  δηλώσεις του ίδιου του Γκορμπατσόφ για την εισβολή του Πούτιν στην Ουκρανία. Ένας μακροχρόνιος φίλος του Γκορμπατσόφ, ο Αλεξέι Βενεντίκτοφ, έχει δηλώσει ότι ο τελευταίος σοβιετικός ηγέτης ήταν "απογοητευμένος". Ωστόσο, το 2015, υπερασπίστηκε την προσάρτηση της Κριμαίας. Παρέμενε ως το τέλος μπερδεμένος σχετικά με το νόημα της ίδιας του της κληρονομιάς.

Εύσημα;

Ο Γκορμπατσόφ λαμβάνει τα εύσημα για το ότι δεν προχώρησε σε πιο σκληρή καταστολή όταν είχε ακόμη την ευκαιρία να το πράξει - καθώς και για τον "τερματισμό του ψυχρού πολέμου". Αυτοί οι έπαινοι, ωστόσο, αρνούνται τα οφειλόμενα εύσημα στον λαό της Σοβιετικής Ένωσης και των ανατολικοευρωπαϊκών δορυφόρων της - ή, για να χρησιμοποιήσουμε ένα σύγχρονο πλαίσιο, της Ρωσίας και των αποικιών της - οι οποίοι επαναστάτησαν ενάντια σε ένα σάπιο σύστημα που τους καταπίεζε και τους μετέτρεπε σε επαίτες.

Στις 4 Φεβρουαρίου 1990, ένα εκατομμύριο άνθρωποι βγήκαν στους δρόμους της Μόσχας για να διαδηλώσουν ενάντια στο μονοκομματικό σύστημα. Καμία αστυνομική δύναμη δεν θα μπορούσε να διαλύσει αυτό το πλήθος. Το ξέρω, γιατί ήμουν μέρος του. Ακόμη και οι πιο σκληρές απόπειρες καταστολής - εκείνη στην Τιφλίδα ήταν ανελέητη - δεν μπορούσαν να σταματήσουν το πάθος για ανεξαρτησία. Εάν ο Πούτιν και όχι ο Γκορμπατσόφ προΐστατο του κρατικού μηχανισμού, πιθανότατα θα του ήταν το ίδιο αδύνατο να αντιδράσει.

Ο Πούτιν έχει μάθει φυσικά από τα λάθη του Γκορμπατσόφ. Η υφαρπαγή των ελευθεριών στη  Ρωσία και η επιστροφή της στις ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες ήταν σταδιακή, σχεδόν κρυφή και αθόρυβα συνεπής. Ποτέ δεν άφησε την μπάλα να πέσει κάτω, την ώρα που ο Γκορμπατσόφ είχε την τάση να μπερδεύει συνεχώς τα πόδια του. Ο Γκορμπατσόφ συνήθιζε να υποστηρίζει ότι μια νέα, πιο ελεύθερη γενιά έχει μεγαλώσει μετά το τέλος της Σοβιετικής Ένωσης.  Παρ' όλες όμως τις ελπίδες που επενδύθηκαν σε αυτό, αυτή η γενιά δεν μπόρεσε να προβάλει τίποτε αντίστοιχο της ανυποχώρητης αντίστασης της οποίας ήμουν μέρος στην εποχή του Γκορμπατσόφ.

Υπάρχει ένα πράγμα που θα μου λείψει από τον Γκορμπατσόφ. Ήταν τόσο κακός στο να ηγείται μιας "Αυτοκρατορίας του Κακού", γιατί ήταν προφανέστατα ανθρώπινος. Ήταν απρόσεκτα συναισθηματικός, ανίκανος να κρατήσει ανέκφραστο το πρόσωπό του και - εκπληκτικό για έναν κομματικό υπάλληλο καριέρας - τελείως αδέξιος στις ίντριγκες.

Σπάζοντας μια μακρά παράδοση, δεν έκρυβε την αγάπη και τον θαυμασμό του για τη σύζυγό του Ραΐσα - και αργότερα τη θλίψη του για τον θάνατό της. Ο Darth Vader φορούσε πανοπλία, ο Γκορμπατσόφ όχι. Οι περισσότεροι σύγχρονοι ηγέτες δεν έχουν αυτή τη φυσική ανθρωπιά - κι αυτό δεν αφορά μόνο τον Πούτιν. Αυτό αποτελεί φυσικά εμπόδιο στην πολιτική αποτελεσματικότητα. Ίσως είναι όμως και ο λόγος που η προσπάθεια του Γκορμπατσόφ να κρατήσει ενωμένο έναν απαίσιο οργανισμό απέτυχε. 

capital.gr/bloomberg-view