Γιατί η Ρωσία δεν έχει μοιάσει στην Αμερική

Του Leonid Bershidsky

Πολλοί Ρώσοι αισθάνονται πως η χώρα τους μοιάζει αρκετά με τις ΗΠΑ.
Και οι δύο χώρες είναι αχανείς, αντιλαμβάνονται με τον ίδιο τρόπο την έννοια της περιπέτειας, μοιράζονται μία υποβόσκουσα ανομία -ή και βία-, ενώ τόσο στη Ρωσία, όσο και στις ΗΠΑ, συχνά οι
δομές είναι δευτερογενείς.
Επομένως, τι είναι αυτό που εμποδίζει τη Ρωσία από το να γίνει σαν την Αμερική - δηλαδή, ένα δημοκρατικό έθνος και μια οικονομική υπερδύναμη;

Η Ρωσία είχε την ευκαιρία της, στις αρχές της δεκαετίας του ‘90, την οποία όμως μάλλον χαράμισε. Συγκεκριμένα, η πρώτη δεκαετία μετά την κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος, έφερε σχεδόν απεριόριστες ελευθερίες, αλλά επίσης και αχαλίνωτη διαφθορά, παράλληλα με μια οικονομική κατάπτωση. 

Εν συνεχεία, στη διάρκεια της επόμενης δεκαετίας, οι ελευθερίες σταδιακά διαβρώθηκαν, ενώ η οικονομία παρουσίασε βελτίωση χάρη στις υψηλές τιμές των εμπορευμάτων -που όπως αποδείχθηκε έως τα μέσα της τρίτης δεκαετίας, επρόκειτο για μία χίμαιρα. Άρα, μήπως η εξήγηση βρίσκεται απλώς στο ότι οι Ρώσοι δεν είναι οι πλέον κατάλληλοι για να οικοδομήσουν εκείνο το είδος της κοινωνίας που έχει εξασφαλίσει την ευημερία στην Αμερική; 

Το 1990 και ενώ η Σοβιετική Ένωση "έπνεε τα λοίσθια", ο Robert J. Shiller του Yale και ο Ρώσος οικονομολόγος Maxim Boycko -ο οποίος αργότερα θα αναλάβει σημαντικό ρόλο στην κυβέρνηση και θα αποτελέσει πλούσιο επενδυτή - πραγματοποίησαν μία έρευνα στην οποία κατέγραψαν τις απόψεις των πολιτών της Μόσχας και της Νέας Υόρκης σχετικά με την ελεύθερη αγορά. 

Απέφυγαν να χρησιμοποιήσουν αφηρημένες έννοιες, όπως εκείνη της "οικονομικής ελευθερίας" και του "καπιταλισμού", εστιάζοντας αντ’ αυτού σε συγκεκριμένες καταστάσεις.

 Η έρευνα έδειξε σημαντικές διαφορές μεταξύ των αντιλήψεων των Ρώσων και των Αμερικανών.

 Στα τέλη του 2015, ο Shiller και ο Boycko επανέλαβαν την έρευνα και τα αποτελέσματα -που δημοσιεύθηκαν προσφάτως- έδειξαν πως στην πραγματικότητα, οι Ρώσοι δεν είναι λιγότερο υπέρμαχοι της ελεύθερης αγοράς από τους Αμερικανούς, ωστόσο η στάση που τηρεί ο κάθε λαός διαφοροποιείται σημαντικά σε μερικά βασικά σημεία και αυτή ακριβώς η διαφοροποίηση είναι που μπορεί να εξηγήσει γιατί η Ρωσία δεν έχει περισσότερες ομοιότητες με τις ΗΠΑ. 

Οι Shiller και Boycko ρώτησαν τους συμμετέχοντες, από τις δύο πόλεις, εάν είναι δίκαιο ένα εργοστάσιο που παράγει τραπέζια κουζίνας αξίας 1.000 δολαρίων και δεν μπορεί να ανταποκριθεί στη ζήτηση, να αυξήσει την τιμή κατά 100 ευρώ, ακόμη και αν δεν επέλθει αλλαγή στο κόστος παραγωγής. 

Το 1990, το 66% των Μοσχοβιτών και το 70% των Νεοϋορκέζων θεωρούσαν πως είναι άδικο. Το 2015, τα ποσοστά διαμορφώνονταν στο 68% για τους Μοσχοβίτες και μόλις στο 57% για τους Νεοϋορκέζους. Μία ακόμη ερώτηση που ετέθη στους συμμετέχοντες σχετικά με το εάν είναι δίκαιη η αύξηση της τιμής των λουλουδιών σε περίοδο διακοπών, οπότε και παρατηρείται υψηλή ζήτηση, έδειξε πως οι Αμερικανοί έγιναν περισσότερο φιλελεύθεροι οικονομικά τα τελευταία 25 χρόνια, ενώ οι αντιλήψεις των Ρώσων έχουν παραμείνει σχεδόν αμετάβλητες από το 1990.

Στη συνέχεια, οι οικονομολόγοι ρώτησαν εάν η κυβέρνηση θα έπρεπε να επιτρέψει στο εργοστάσιο ή στον ανθοπώλη, να αυξάνει τις τιμές ανάλογα με τη ζήτηση. 

 Το 1990, οι Ρώσοι ήταν πιο πιθανό σε σχέση με τους Νεοϋορκέζους, να συμφωνήσουν με την επιβολή πλαφόν από την κυβέρνηση και το ίδιο πιθανό με τους Νεοϋορκέζους να εγκρίνουν μια ανάλογη ρύθμιση στις τιμές των τραπεζιών κουζίνας (43% στη Νέα Υόρκη και 45% στη Μόσχα). Το 2015, οι μισοί περίπου Μοσχοβίτες συμφωνούσαν ακόμη με την ιδέα μιας κυβερνητικής ρύθμισης για τις τιμές, αλλά ο αριθμός των Νεοϋορκέζων που τάχθηκαν υπέρ υποχώρησε, με το σχετικό ποσοστό να αγγίζει το 35% στο παράδειγμα των τραπεζιών. 

Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι Ρώσοι έχουν γίνει περισσότερο δεκτικοί στους μηχανισμούς της αγοράς από ό,τι ήταν το 1990. Οι ερευνητές ρώτησαν τους συμμετέχοντες εάν θα ενοχλούνταν σε περίπτωση που κάποιος άγνωστος που στεκόταν πιο μπροστά σε μια πολύ μακριά "ουρά", παραχωρούσε τη θέση του για 50 δολάρια. Το 1990, το 69% των Μοσχοβιτών που ρωτήθηκαν (και το 44% των Νεοϋορκέζων) αποκρίθηκαν πως θα ενοχλούνταν.

 Το 2015, μόλις το 57% των Μοσχοβιτών (και σταθερά το 44% των Νεοϋορκέζων) απάντησαν πως θα δυσανασχετούσαν. Ύστερα από 25 χρόνια καπιταλισμού, ίσως πρόκειται για μία φυσιολογική αντίδραση. 

Η ερμηνεία που έδωσαν οι Shiller και Boycko στα ευρήματά τους ήταν πως παρά την όποια διαφοροποίηση στις τάσεις των Ρώσων και των Αμερικανών, δεν υπήρχε ποτέ κανένας λόγος -και δεν υπάρχει ούτε και σήμερα- να θεωρείται πως οι Ρώσοι είναι λιγότερο προσανατολισμένοι στην αγορά:

Πίσω στο 1990, πριν από τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης και την προώθηση των μεταρρυθμίσεων του προέδρου Yeltsin, στην αγορά επικρατούσε η άποψη πως οι Ρώσοι δεν ήταν "έτοιμοι" για μία μετάβαση σε μία οικονομία της αγοράς, επειδή δεν κατανοούσαν τις αγορές και είχαν διαφορετικές αξίες. Σε ό,τι αφορά στα ευρήματα του Shiller κ.α. (1991), παρά τις ενδιαφέρουσες διαφορές ανάμεσα στις συμπεριφορές των Ρώσων και των Αμερικανών, διαπιστώθηκε πως η συγκεκριμένη άποψη δεν υποστηριζόταν στην πραγματικότητα από αποδεικτικά στοιχεία. Σήμερα, μετά από 25 χρόνια εξέλιξης της αγοράς στη Ρωσία, εκείνη η παρωχημένη θέση ακούγεται σχεδόν γελοία.

Ωστόσο, μου φαίνεται πως οι οικονομολόγοι δεν έχουν λάβει σοβαρά υπ’όψιν τους κάποια σημαντικά στοιχεία. 

Το 2015, συμπεριέλαβαν ερωτήσεις για τις δημοκρατικές αξίες, εμπνεόμενοι από μία έρευνα του 1992 που πραγματοποίησε μια άλλη ομάδα ακαδημαϊκών που επίσης προσάρμοσαν τις ερωτήσεις τους σε όρους καταστάσεων της πραγματικής ζωής. Από αυτές διαπιστώθηκε ακόμη μεγαλύτερη απόκλιση απόψεων, σε σύγκριση με τις ερωτήσεις οικονομικού χαρακτήρα.

Το 1992, μόνο το 22% των Μοσχοβιτών (συγκριτικά με ένα 29% των Νεοϋορκέζων σήμερα) συμφώνησαν πως "η κοινωνία δεν θα έπρεπε να ανέχεται ανθρώπους, των οποίων οι πολιτικές θέσεις διαφέρουν σημαντικά από τις αντιλήψεις της πλειοψηφίας".

 Το 2015, το 37% των Μοσχοβιτών θεωρούσε πως δεν πρέπει να υπάρχει ανεκτικότητα απέναντι στους αντιφρονούντες και ένα συντριπτικό 76% εξέφρασε την άποψη πως "είναι καλύτερα να ζεις σε μια κοινωνία που διέπεται από αυστηρούς κανόνες, παρά να επιτρέπεται στους ανθρώπους να απολαμβάνουν τόση ελευθερία που μπορεί να καταστρέψει την κοινωνία" - σε σύγκριση με το 69% που σημειώθηκε το 1992 και το 36% που απαντάται σήμερα στη Νέα Υόρκη.

Οι Shiller και Boycko φαίνεται να αποδίδουν αυτή τη μεταστροφή, εν μέρει, στον αυξανόμενο ρόλο της κυβερνητικής προπαγάνδας στη ρωσική κοινωνία: 

"Η Δυτική δημοκρατία παρουσιάζεται γενικά ως δυσλειτουργική, ανήθικη, υποκριτική κλπ, εικόνα που πιθανόν κατέστρεψε τη δημόσια αντίληψη για την έννοια της Δημοκρατίας και ενδέχεται να επηρέασε ακόμη και τις θεμελιώδεις τάσεις".

Δεν είμαι τόσο σίγουρος πως αυτό είναι το πρόβλημα, ειδικά αφού όταν κανείς ξεκάθαρα προτιμά ένα ισχυρό κράτος που κυβερνά σύμφωνα με το συμφέρον της πλειοψηφίας, έχει και την πεποίθηση -που δεν έχει αλλάξει από τη σοβιετική εποχή- ότι μία τέτοια κυβέρνηση θα έπρεπε να παρεμβαίνει στη λειτουργία της ελεύθερης αγοράς.

Σε πρόσφατη ανάρτησή του στο Facebook, ο Garry Kasparov, παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι και διασημότητα στη Ρωσία τη δεκαετία του ‘90, έγραψε ότι απολαμβάνει "την ειρωνεία των Αμερικανών υποστηρικτών του Sanders που κάνουν κήρυγμα σε εμένα, έναν πρώην Σοβιετικό πολίτη, για τις δόξες του Σοσιαλισμού και για το τι πραγματικά σημαίνει ο Σοσιαλισμός". 

 "Το να μιλάς για Σοσιαλισμό είναι τεράστια πολυτέλεια, μια πολυτέλεια που πληρώθηκε από τα επιτεύγματα του καπιταλισμού", συνέχισε ο φιλελεύθερος.

 "Η εισοδηματική ανισότητα είναι σίγουρα ένα τεράστιο πρόβλημα. Αλλά η ιδέα ότι η λύση βρίσκεται σε περισσότερη κυβέρνηση, περισσότερους κανόνες, περισσότερο χρέος και λιγότερο κίνδυνο, είναι επικίνδυνα παράλογη".

Δεν είναι απορίας άξιον που ο Kasparov ζει σήμερα στη Δύση, όντας πολιτικά ανεπιθύμητος στη Ρωσία.

Προσφάτως, ο υπουργός Εξωτερικών της Ρωσίας, Sergei Lavrov, δημοσίευσε ένα μακροσκελές άρθρο, προβάλλοντας το επιχείρημα πως ο ρωσικός πολιτισμός έχει θεμελιώδεις διαφορές από τον πολιτισμό της Δύσης και πως η Σοβιετική Ένωση οικοδομήθηκε στη βάση κάποιων εγγενών ρωσικών αξιών, όπως είναι ο κολεκτιβισμός. 

Αυτή η πολιτισμική επιρροή, όπως έγραψε ο Lavrov, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη δημιουργία των κρατών της Δύσης που σήμερα ευημερούν:

Οι κυβερνήσεις των ευρωπαϊκών κρατών εισήγαγαν πρωτόγνωρα μέτρα υπέρ του κοινωνικού καλού, με επιρροές από το παράδειγμα της Σοβιετικής Ένωσης και σε μια προσπάθεια να τραβήξουν το χαλί κάτω από τα πόδια των αριστερών δυνάμεων.

Ανεξάρτητα από το εάν ο Lavrov έχει δίκιο, αυτή η επιρροή δεν ήταν ποτέ τόσο ισχυρή στις ΗΠΑ, παρά την εμπνευσμένη εκστρατεία του Sanders. 

Τα στοιχεία των Shiller και Boycko δείχνουν ότι, αν μην τι άλλο, οι Αμερικανοί, τελευταία, τάσσονται ολοένα και περισσότερο υπέρ της αγοράς -ακόμη και στην πολιτικά φιλελεύθερη Νέα Υόρκη.

Η διαρκής πίστη των Ρώσων στο πατερναλιστικό κράτος -το οποίο συνεχίζει να αυτοπροσδιορίζεται ως θεματοφύλακας της παραδοσιακής συλλογικότητας- αποτελεί "αγκάθι", το βασικό εμπόδιο που δεν αφήνει τη Ρωσία να γίνει τόσο δυναμική και ισχυρή, όσο η Αμερική. Υπάρχει, ωστόσο, και μία άλλη - φαινομενικά δευτερεύουσα διαφορά - που αποκαλύπτουν οι Shiller και Boycko και η οποία μπορεί να είναι εξίσου σημαντική.

Οι οικονομολόγοι ρώτησαν το κοινό τι θα προτιμούσαν: 

Να αποκτήσουν περισσότερα χρήματα χωρίς φήμη ή να κερδίσουν κάποια διάκριση, αλλά χωρίς χρηματική αμοιβή, όπως ένα ολυμπιακό μετάλλιο ή το σεβασμό των συνεργατών τους στο επαγγελματικό τους χώρο; 

 Τόσο το 1990, όσο και το 2015, οι Ρώσοι δεν έδειξαν να ενδιαφέρονται για τη φήμη χωρίς οικονομικό αντίκρυσμα: 

 Μόλις το 35% και 33%, αντίστοιχα, επέλεξαν τη δεύτερη εναλλακτική - σε σύγκριση με περίπου το 50% των Νεοϋορκέζων.

Σε μια πρώτη ανάγνωση, αυτό θα σήμαινε πως οι Ρώσοι είναι περισσότερο υλιστές με μάλλον επιχειρηματικό προσανατολισμό. 

Εντούτοις, το πιο πιθανό είναι ότι απλώς προτιμούν να έχουν χρήματα, παρά σεβασμό και θαυμασμό. Συνεπώς, είναι λιγότερο πιθανό να επαναστατήσουν, να ρισκάρουν, να διαλέξουν τον δρόμο της αντίστασης. Και αυτό το ελάττωμα στον χαρακτήρα είναι πιο επικίνδυνο και πιο θλιβερό, από τον κρατισμό.

απο το capital.gr/bloomberg-view