Πώς η ανισότητα στα εισοδήματα επηρεάζει και την επιστήμη

Δεν είναι συνηθισμένο ένα επιστημονικό περιοδικό -πόσω μάλλον όταν πρόκειται για το πιο έγκυρο στον κόσμο- να αφιερώνει ένα πολυσέλιδο αφιέρωμα με τίτλο «Η επιστήμη της ανισότητας».

 Και όμως αυτό ακριβώς έκανε, στο τελευταίο τεύχος του, το αμερικανικό «Science», αναδεικνύοντας πλέον σε κεντρικό παγκόσμιο πρόβλημα -ακόμη και από επιστημονική άποψη- τη συνεχώς
διευρυνόμενη οικονομική και κοινωνική ανισότητα σε όλες σχεδόν τις χώρες του πλανήτη μας.

Το περιοδικό αναγνωρίζει ότι υπέκυψε στη γοητεία του «σούπερ σταρ» -όπως τον αποκαλεί- κορυφαίου Γάλλου οικονομολόγου Τομά Πικετί, ο οποίος με το ογκώδες πρόσφατο βιβλίο του «Το Κεφάλαιο στον 21ό αιώνα» (που ήδη μεταφράζεται και θα εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Πόλις» σε μερικούς μήνες), έχει προκαλέσει παγκόσμιο θαυμασμό και αναταραχή.

Το βιβλίο ανατρέχει σε έναν τεράστιο όγκο δεδομένων για την κατανομή των εισοδημάτων και του πλούτου σε βάθος χρόνου, κυρίως από την Παγκόσμια Βάση Ανωτάτων Εισοδημάτων (World Top Incomes Database), στοιχειοθετώντας πειστικά -πιο πειστικά από ποτέ- ότι η ανισότητα του πλούτου δεν είναι κάποια φαντασίωση ή ιδεολογική εμμονή.
Αντίθετα, είναι μια αμείλικτη πραγματικότητα και - το πιο ανησυχητικό- η ανισότητα έχει τάση να χειροτερεύει, καθώς επικρατεί η αυτοκαταστροφική ανταγωνιστική λογική «ο νικητής τα παίρνει όλα» (και οι χαμένοι τίποτα ή ελάχιστα).

Πώς όμως το κορυφαίο επιστημονικό περιοδικό «Science» παίρνει το ρίσκο να μιλήσει για «επιστήμη» της ανισότητας; Ο βασικός λόγος είναι ότι ποτέ μέχρι σήμερα ένας ερευνητής δεν είχε καταφέρει (με τη βοήθεια μιας μεγάλης ομάδας συνεργατών) να συγκεντρώσει ένα τόσο μεγάλο όγκο διαχρονικών στατιστικών δεδομένων σε βάθος περίπου δύο αιώνων και μάλιστα σε πολλές χώρες ταυτόχρονα, τα οποία στοιχεία στοιχειοθετούν την διευρυνόμενη ανισότητα, που υποσκάπτει τα θεμέλια της δημοκρατίας και της κοινωνίας.
 Για τη σημερινή επιστήμη και τεχνολογία, τα άφθονα στατιστικά στοιχεία αντιπροσωπεύουν πραγματική δύναμη και πειθώ, πολύ περισσότερο που ο Πικετί δεν είναι ένας τυχαίος κοινωνικός επιστήμων, αλλά διευθυντής ερευνών και καθηγητής της Σχολής Ανωτάτων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες (EHESS) και της Σχολής Οικονομικών του Παρισιού.

Το αφιέρωμα του «Science», στο οποίο, πέρα από τον Πικετί, διάφοροι άλλοι συγγραφείς και επιστήμονες καλύπτουν μια ποικιλία διαστάσεων της ανισότητας, δύσκολα μπορεί να συμπυκνωθεί σε λίγες λέξεις. Όμως ακολουθούν επιγραμματικά μερικές βασικές διαπιστώσεις:

• Ο βασικός οικονομικός «νόμος» που εξηγεί την αδιάλειπτη ανισότητα είναι η απλή μαθηματική ανισότητα "r μεγαλύτερο g" (όπου r η απόδοση του κεφαλαίου και g ο ρυθμός ανάπτυξης). Με άλλα λόγια, μακροπρόθεσμα, οι κεφαλαιούχοι, οι ιδιοκτήτες και όσοι ανήκουν στο ανώτερο 1% ή 10% της εισοδηματικής κλίμακας συσσωρεύουν ολοένα μεγαλύτερο μερίδιο του παραγόμενου πλούτου.
• Μέχρι τον Α ΄Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ευρώπη είχε μεγαλύτερη ανισότητα εισοδημάτων από τις ΗΠΑ, αλλά έκτοτε η κατάσταση έχει αντιστραφεί και στον 21ό αιώνα η ανισότητα στις ΗΠΑ είναι πλέον πολύ μεγαλύτερη από την ανισότητα στην Ευρώπη. Στην ανισότητα του πλούτου (κινητού και ακίνητου), η Ευρώπη είχε τα πρωτεία έως τη δεκαετία του ΄60, αλλά έκτοτε οι ΗΠΑ εμφανίζουν μεγαλύτερη ανισότητα.
• Οι πόλεμοι, οι υφέσεις και οι άλλες μεγάλες κρίσεις, που καταστρέφουν περιουσίες, τείνουν να μετριάζουν την ανισότητα, ενώ αυτή εντείνεται όταν τα πράγματα εξελίσσονται ομαλά και ειρηνικά. Αυτό θεωρείται δυσοίωνο γιατί δείχνει ότι η ανισότητα είναι ένα φαινόμενο εγγενές στον τρόπο που «δουλεύει» το τρέχον οικονομικό σύστημα, συνεπώς αυτό χρειάζεται βαθιές μεταρρυθμίσεις (κυρίως μία νέα έντονα προοδευτική φορολογία), ώστε να αποκατασταθεί η λειτουργία του προς όφελος των πολλών και όχι των λίγων.
• Διευρύνεται συνεχώς στην παγκόσμια αγορά εργασίας η «ψαλίδα» ζήτησης-προσφοράς ανάμεσα σε όσους έχουν ανώτατη εκπαίδευση και εξειδικευμένες γνώσεις (ιδίως επιστημονικοτεχνολογικές) και στους μη ειδικευμένους εργαζόμενους, που ξεμένουν όλο και πιο πίσω οικονομικά και κοινωνικά.
• Η ανισότητα δεν μειώνεται, καθώς μια οικονομία ωριμάζει. Αντίθετα, κάθε χώρα που βγαίνει από την υπανάπτυξη (π.χ. Κίνα, Ινδία, Νότια αφρική κ.α.), όσο αναπτύσσεται, γίνεται με τη σειρά της πιο άνιση στο εσωτερικό της, από ό,τι ήταν έως τότε. Από την άλλη, χάρη στην παγκοσμιοποίηση (που συχνά διευκολύνει τις εξαγωγές των αναπτυσσόμενων χωρών), έχει μειωθεί η ανισότητα ανάμεσα στις χώρες.
• Η ανισότητα και η φτώχεια κάνουν κακό στην υγεία και μειώνουν το προσδόκιμο ζωής, δηλαδή κόβουν χρόνια ζωής, κυρίως λόγω των σωματικών επιπτώσεων του στρες. Το πρόβλημα μπορεί να αρχίσει πριν καν γεννηθεί ένα παιδί, ήδη στην μήτρα μιας φτωχής και αγχωμένης εγκύου μητέρας. Το γεγονός αυτό ενισχύει αθόρυβα τον φαύλο κύκλο της φτώχειας και της ανισότητας.
• Από ανθρωπολογική, αρχαιολογική και εξελικτική άποψη, αυξάνουν τα στοιχεία ότι η ανισότητα συνοδεύει την ανθρωπότητα από τα πανάρχαια χρόνια, πριν καν εμφανιστεί η γεωργία (και η συσσώρευση πλεονασμάτων τροφών), ήδη από τότε που οι άνθρωποι ήσαν νομάδες κυνηγοί-συλλέκτες.
• Δεν λείπουν (επίμαχες) επιστημονικές απόψεις ότι η ανισότητα μπορεί να εμφανίζει διαχρονική μονιμότητα, επειδή «θεμελιώνεται» σε φυσικούς νόμους, όπως ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής και της εντροπίας.

Σε κάθε περίπτωση, όπως αναφέρει συμπερασματικά το «Science», «λίγοι θα αρνούνταν ότι η υπερβολική ανισότητα μπορεί να αποβεί επιζήμια για τις κοινωνίες και τις οικονομίες, αν και τα νέα στοιχεία δεν προσδιορίζουν ένα επιθυμητό επίπεδο (ανισότητας).

Δείχνουν όμως ότι οι δυνάμεις που ενισχύουν την ανισότητα - από την ανομοιογενή κατανομή των πόρων ανάμεσα στους αρχαίους κυνηγούς-συλλέκτες έως την απόλυτη δύναμη κερδοφορίας του κεφαλαίου σήμερα- είναι πολλές και ισχυρές. Εναπόκειται στην κοινωνία να αποφασίσει αν -και πώς- θα τις περιορίσει».